Dîvânu Lugȃti’t-Türk’ten sonra döneminin en zengin kelime dağarcığına sahip olan bir sözlük.

Mukaddimetü’l-Edeb, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. ‘Ömer b. Muhammed b. Ahmed ez-Zemahşerî el-Hârezmî tarafından yazılmış ve Harezmşahlar Devleti hükümdarı Atsız b. Muhammed b. Ânûş Tigin’e sunulmuştur. Yazılış tarihi tam olarak bilinmemektedir, ama Atsız’ın hükümdarlığının 1128-1156 yılları arasında ve Zemahşerî’nin ölümünün 1144 yılında olduğu dikkate alınarak 1128-1144 yılları arasında yazıldığı kabul edilen eser, Harezm Türkçesinin bilinen en eski tarihli eseri olarak nitelendirilir.

Zemahşerî, adının her yerde, her zaman ve bütün dillerde anılması arzusuyla eserini hükümdarına ithaf etmiştir. Müellif nüshası kayıp olduğu için asıl nüshada çeviri bulunup bulunmadığı tartışılmış olsa da aslında Zemahşerî’nin sözlerinden, Mukaddimetü'l-Edeb’in müellif nüshasının da çeviriler içerdiği anlaşılmaktadır ve bu çeviriler muhtemelen bölgede yazı dili olarak kullanılan Türkçe, Farsça ve Harezmcedir.

Arapça kelimelerle kısa cümlelerden oluşan bu pratik sözlük, Arapça öğrenmek isteyenlerin kolaylıkla kullanabilecekleri şekilde hazırlanmış, bu kelime ve kısa cümlelerin anlamları satır aralarına nüshaların büyük çoğunluğunda Türkçe ve Farsça ile kaydedilmiştir. Ancak Moğolca ve Harezmce (İranî bir dil) çeviri içeren nüshalar da mevcuttur.

Eser, beş bölümden oluşmuştur: 1. İsimler: Bu bölümde konularına göre gruplandırılarak bitki, çiçek, tarım, meyve, sebze, yemek, giyim kuşam, hayvan, renk, gökyüzü, yeryüzü, alet, zaman, madenler, dinî terimler, meslekler, soyut kavramlar vb. kelimeler sıralanmış, zamir, zarf, ünlem ve diğer bazı gramer unsurları da bu bölümde verilmiştir. 2. Fiiller: Bu bölümde, fiiller bap denen kalıplara göre gruplandırılarak her bap kendi içinde ilgili fiilin harflerinin türüne göre alfabetik olarak düzenlenmiştir. 3. Harfler: Bu bölümde isimler ve fiiller dışındaki gramer unsurlarına yer verilmiştir. 4. İsim çekimi 5. Fiil çekimi.

İsimler bölümü eserin dörtte birini, fiiller bölümü dörtte üçünü oluşturur. Diğer bölümler ise birkaç sayfadan ibarettir. Harezm Türkçesi ile tercümeli nüshalarda son üç bölüm yer almamaktadır.

Nüshaları: Sözlüğün Türkçeye ilk çevirileri Harezm Türkçesi dönemine ait olmakla birlikte, sonraki dönemlere ait çevirileri de mevcut olup çeşitli muhitlerde çok sayıda kopyası oluşturulmuştur. Harezm Türkçesiyle tercümeli Türkiye ve Türkiye dışında yirmi civarında nüshası vardır. Bu nüshaların istinsah tarihi belli en eskisi 655/1257’de istinsah edilen Yozgat nüshasıdır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi A.Y. 114 numarada muhafaza edilen 715/1315’te Harezm’de Barçkentli Mes‘ûd tarafından istinsah edilen nüsha ise Türkçe söz varlığı açısından çok zengin bir nüshadır. Eserin, varak ve Türkçe çeviri açısından eksik pek çok nüshası da bulunmaktadır. Nüshalar için bk. Togan 1965, Yüce 1988, Menges 1963.

1. Yozgat Kütüphanesi 396 numarada muhafaza edilen nüsha. 655 / 1257’de Harezm’de İbrâhîm b. Mahmûd Sûfî el-Mü’ezzin tarafından istinsah edilmiştir.

2. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (Edebiyat nr. 4655, A.Y. 114): Barçkentli Mes’ud tarafından 715/ 1315’te Hârezm’de istinsah edilmiştir.

3. İstanbul Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi, 1149 numarada muhafaza edilen nüsha. H. 738 / M. 1338’de Harezm’de Saraylı Mahmûd b. Yûsuf el-Kâtib tarafından istinsah edilmiştir.

4. İstanbul Arkeoloji Müzesi, 1619 numarada muhafaza edilen nüsha. 741/1340’da Saraylı Hibetullâh tarafından Saray’da istinsah edilmiştir.

5. İstanbul Millet Kütüphanesi 2009 numarada muhafaza edilen nüsha. H. 749 / M. 1348’de Harezm’de Hüsâmeddîn Cendî tarafından istinsah edilmiştir.

6. Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesi, 2243, 2740, 2741’de muhafaza edilen nüshalar. 2740’da muhafaza edilen nüshanın müstensihi, Şems el-Hiyvakî’dir.

7. İstanbul Yeni Cami Kütüphanesi Hatice Turhan 322 numarada muhafaza edilen nüsha. 769 / 1367’de Kahire’de Sivaslı ‘Abdulvâhid b. ‘Abdulmecîd tarafından istinsah edilmiştir.

8. İstanbul Hacı Beşir Ağa Kütüphanesi 648 numarada muhafaza edilen nüsha. 797 / 1394’te Kahire’de Şems el-Hiyvakî tarafından istinsah edilmiştir.

9. İstanbul Atıf Efendi Kütüphanesi 2768 numarada muhafaza edilen nüsha. 799 / 1397’de Mûsâ b. Mürsil, meşhur ismiyle Şeyh Dakkak tarafından istinsah edilmiştir.

10. Kastamonu Kütüphanesi 2487’de muhafaza edilen nüsha.

11. Manisa Kütüphanesi, 2850’de muhafaza edilen nüsha. Saraylı Hibetullah bin Mahmud bin Kasım bin Ahmed bin Mes’ud Husamuddin tarafından 800 / l398'de yazılmıştır.

12. Taşkent, 2699 ve 3807 numarada muhafaza edilen nüshalar.

13. Paris Supplement turc, 287 numarada muhafaza edilen nüsha.

14. Londra British Museum, Add. 7429 numarada muhafaza edilen nüsha. H. 760 / M. 1359’da istinsah edilmiştir.

15. Berlin Devlet Kütüphanesi Ms. Orient. Fol. 66’da muhafaza edilen nüsha. 681/1282’de istinsah edilmiştir.

16. İran Şuşter nüshası. Şeyh Muhammed Takî’nin özel kütüphanesindedir.

17. Hindistan Rampur Saray (Rezâiye) Kütüphanesi 3810 numarada muhafaza edilen nüsha.

18. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi Dd. 10.6’da muhafaza edilen nüsha. 790/1388’de Ramazan bin Hacı Behâ Veled bin Şemsüddin tarafından istinsah edilmiştir.

19. Bibliothéque Nationale Arabe 4304’te muhafaza edilen nüsha.

20. Köprülü Kütüphanesi Fazıl Ahmet Paşa 1517’de muhafaza edilen nüsha. 739/1338’de Necmüddin Hacı bin Ahmed Hâce tarafından istinsah edilmiştir.

21. Tahran Meclis-i Şûrâ-yı Millî Kütüphanesi 78699’da muhafaza edilen nüsha.

İshak Hocası Ahmed Efendi 1705 yılında Muḳaddimetü’l-Edeb’i Osmanlı Türkçesine çevirmiştir. 1313 yılında iki cilt halinde yayımlanan bu eserin pek çok yazma nüshası bulunmaktadır. J. G. Wetzstein yedi nüsha üzerinde çalışarak Farsça çeviriyle birlikte Arapça metni ve Arapça kelimelerin dizinini Latince karşılıklarıyla neşretmiştir (1844, 1850). Nicholas N. Poppe Buhara’da İbni Sina Kütüphanesinde A. Fitret tarafından bulunan Farsça-Çağatayca-Moğolca tercümeli nüshadaki Moğolca ve Çağatayca söz varlığını işlemiştir (1938, 1939). Zeki Velidi Togan, 1951’de Mukaddimetü’l-Edeb’in Harezmce tercümeli nüshasının tıpkıbasımını yayımlamıştır. M. Kâzım İmâm, İran Millet Meclisi Kütüphanesindeki yedi yazma nüshadan hareketle Arapça metni Farsça çevirisiyle birlikte yayımlamıştır (1342-1343/1963-1965). J. Benzing, 1968’de Z. V. Togan’ın tıpkıbasım olarak yayımladığı Harezmce tercümeli nüshanın Arapça-Farsça-Harezmce transkripsiyonlu metni ile bu metnin Latince ve Almanca çevirisini ve 1983’te Harezmce kelimelerin dizinini Almanca karşılıklarıyla birlikte yayımlamıştır. Nuri Yüce, 1988 yılında Harezm Türkçesiyle tercümeli Şuşter nüshasındaki Türkçe malzemeyi işlemiştir. Gülşen Özçamkan Ayaz doktora tezinde Paris ve Yozgat nüshalarını mukayeseli olarak işlemiştir (2020). Serkan Cihan da eserin Yozgat nüshası üzerine bir doktora tezi hazırlamıştır.