Giritli Azîz Ali Efendi (ö. 1213/1798-99) tarafından yazılan bir mukaddime ve birbiriyle bağlantılı üç hikâyeden oluşan eser. Yazar, bu hikâyelere "Hayâl" adını vermiştir. 1797'de kaleme alınan eserin tam adı “Muhayyelât-ı Ledünn-i İlâhî”dir. Giritli Ali Efendi, Hulâsatü’l-Hâyâl adlı Süryanice ve Arapça kitaptaki garip ve ibretamiz hikâyelerden etkilenerek eserini kaleme aldığını söyler. Bunun yanında yazar, bu hikâyelerden bazılarını doğu klasikleri gibi farklı kaynaklardan Türkçeye aktarmıştır. Çeviride yazar, eserin orijinaline sadık kalmamış, içerisine kendi hayal gücüne dayalı ilaveler yaparak hikâyelerin yerlileşmesini sağlamıştır (Budak 2013: 334).

Muhayyelât’ta, mukaddimenin ardından gelen ve "hayâl" adı verilen hikâyelerin ilkinde (Hayâl-i Evvel), Harzemşah’ın oğlu Kamer Can’ın Gülruh ve Ferruh isimli padişah kızlarıyla evlenmesi ve bu evlilikten doğan şehzadeleri Asîl ve Nesîl isimli bu şehzadelerin olağanüstü varlıklarla yaşadıkları olağan dışı maceralar; ikinci hikâyede (Hayâl-i Sâni), Lebib isimli tüccarın oğlu olan Cevat’ın başından geçen olağanüstü olaylar; son hikâyede (Hayâl-i Salis) ise, Mısır’da yaşayan Şeyh İzzettin isimli bir mutasavvıfın ruhani dünyası anlatılmıştır. Yazar, hikâyeyi anlatırken Nâkıta, Şâhide, Nâcî Billâh gibi tasavvufi ve alegorik kahramanlardan yararlanmış ve kahramanları hep sûfiyane bir atmosferde okuyucuya aktarmaya çalışmıştır.

Hikâyelerde, İstanbul'un toplum hayatı, örf, âdet, gelenek ve görenekleri, konuşma yapısı gibi daha pek çok özelliği göz önüne serilmiştir. Kadın, aile hayatı ve evlilik, "hayaller"in tamamında görülen ortak unsurlardır. Kimi zaman peri, cin, tılsım, büyü gibi masal motiflerine yer verilmiş, olaylar ve olayların geçtiği mekânlar gerçeküstü bir düzeyde anlatılmış, kimi zaman da realist bir anlatım ve Topkapı, Haydar Paşa gibi gerçek mekânlar tercih edilmiştir. Olağanüstü olayların anlatıldığı kısımlarda yer yer secili, uzun terkiplerle yüklü ağır bir dil kullanılırken, bu üslup realist bir anlatım tarzının tercih edildiği kısımlarda yerini sade ve anlaşılır cümlelere bırakmıştır. Bu yönleriyle eser, hem divan edebiyatından hem de yeni edebiyattan izler taşımaktadır (Budak 2013: 335-336).

Yazar, üç hikâyeyi birbirinden koparmadan, bağlantılı bir şekilde kaleme almıştır. Hikayelerdeki peri, cin, büyü gibi motifle, onu Binbir Gece Masalları'na yaklaştırmakla birlikte, gerçekte var olan mekânların kullanılması, mahallî unsurlara yer verilmesi, adalet, politika ve devlet işleriyle ilgili bilgilere yer verilmesi, eseri romana yakınlaştıran özelliklerindendir. Eserin bir başka özelliği ise didaktik bir amaçla kaleme alınmış olmasıdır. Eser zamanında çok beğenilmiş ve on bir yıl içinde beş defa (Giridî Ali Aziz 1290/1873 vd.) basılmıştır (Okay 1991: 334). Aziz Eli Efendi artık Muhayyelât yazarı olarak anılmaya başlamıştır.

Muhayyelât’ın, Türk edebiyatındaki pek çok eserde doğrudan ya da dolaylı olarak izleri görülmektedir. Bu eserlerin başında Ahmet Mithat Efendi’nin Çengi romanı gelmektedir. Bunun yanı sıra Namık Kemal’in İntibah’ında, Şinasi’nin Şair Evlenmesi’nde, Recâizâde Mahmut Ekrem’in Sâime’sinde ve yine Salim adlı bir yazar tarafından kaleme alınan Sözde Sebat isimli eserde Muhayyelât’ın yansımalarını görmek mümkündür (Budak 2013: 339-340).

Eser, Ahmet Kabaklı (1973) tarafından Muhayyelât-ı Aziz Efendi adıyla sadeleştirilerek yayımlanmıştır. Sonrasında Hüseyin Alacatlı (1999), Kerim Çetinoğlu (2006), Orhan Sakin (2016) eseri aynı adla sadeleştirmiştir. Bunların yanında E. J. W. Gibb tarafından ikinci hayâl/hikâyesi İngilizceye çevrilmiştir (1884). Sonraki yıllarda eser farklı yazarlar tarafından da yayımlanmıştır (Çetinoğlu 2006, Sakin 2016). 

Şairin biyografisi için bk. “Azîz, Aziz Ali Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/aziz-aziz-ali-efendi