Mehmed Nâzım’ın, kahraman anlatıcı ile bir dağın medeniyet ve medenileşmek üzerine gerçekleştirdiği sohbeti konu edinen sembolik-alegorik mahiyetteki eseri. Anlatıcının 1301/1884 senesinde etrafı büyük dağlarla kapalı, kayalarla örtülü, çam ağaçlarıyla donanmış bir barakada vect hâlinde Yaradan’ı düşünmesiyle başlayan Muhâtaba, dağın konuşmasıyla gelişir. Dağ, insanların bulundukları medeni seviyeye ulaşabilmek için gereken unsurları tabiattan temin ettiklerini fakat bunu unutarak doğaya zarar verdiklerini dile getirir. İnsanların maddi ihtiyaçlarının arttıkça manevi yönlerinin zayıfladığını, sahip oldukları değerlerin yozlaştığını, hakikati duyuş ve düşünüş bakımından köreldiklerini ve Yaradan’ı anlama becerilerini kaybettiklerini düşünür. Eleştirilerini medeniyetin getirileri ve götürüleri, insanoğlunun doyumsuzluğu ve insanın rahatı uğruna doğanın tahribatı üzerine yoğunlaştırır. Medenilik ve bedevilik, maddiyat ve maneviyat gibi ikiliklerin, medenileşme adı altında değişen yaşam ve yönelimlerin insanı sürüklediği trajik sona dair fikirlerini aktarır. Anlatıcı ise karşılık olarak değişimin ilahi bir kanun olduğunu söyleyip medeniyetin fayda dolu kazanımlarını anlatsa da dağ, insanların bu getirileri olumsuz yönde kullandığını belirtir. Anlatıcı, aklın ve ilmin ön plana çıkarılmasıyla ulaşılan icat ve keşiflerin Yaradan’ı idrak etme noktasında insanı taşıdığı seviyeden söz eder. Medeniyetin, evrenin eşsiz düzenini kavramak ve Allah’ı anlamak noktasında insana sunduklarının yadsınamaz bir gerçek olduğunu ileri sürer. Anlatıcının, medeniyeti bu bakış açısıyla temellendirmesi dağ tarafından kabul görür. Eser, her iki tarafın da bu görüşler etrafında uzlaşmasıyla son bulur.

Muhâtaba, maddi ihtiyaçlar bağlamında rahatlık sağlayan medeniyetin insana ait maneviyatı geliştirmediği, insanı gerçek niteliğine kavuşturacak değerlerin İslam medeniyetinde bulunduğu ve bu nedenle İslam’ın medeniyet kaynağı olarak konumlandırılıp ondan yararlanılması gerektiği tezi üzerine kurulmuştur. Sanatsız, hakimane bir üslupla kaleme alınan eser; fikirlerin terkibindeki yaratıcılık, sanatkârın kendi kendine daldığı düşünceleri sembolik bir varlıkla konuşuyormuş gibi ifadesi bakımından Ziya Paşa’nın Rüya'sını, Namık Kemal’in, Ayetullah Bey’in, daha bazı şahsiyetlerin aynı isimle neşrettikleri eserlerini hatırlatsa da Batılılaşma hareketinin ön plana çıktığı dönemde insanlığı yüceltecek esasları İslâm medeniyeti dairesinde bulması açısından özgün bir yere sahiptir (Tansel 1996: 160). 

Muallim Naci’nin takriz yazdığı ve döneminde oldukça beğenilen Muhâtaba, üç kez basılmıştır. Eser, birinci baskısında müellifinin Konya Mektupçusu Nâzım unvanıyla 32 sayfa; ikinci baskısında Kayseri Sancağı Mutasarrıfı Nâzım Paşa unvanı ve anlatıcı ile dağın uzlaşmaya vardığı ikinci bölümün eklenmesiyle 84 sayfa; üçüncü baskısında ise "Teşrih-i Maddiyat", "Hikmet, Nâzım" ve "Nasihat" adlı üç manzumenin eklenmesiyle 86 sayfa olarak neşredilmiştir. "Teşrih-i Maddiyat"ta eser içeriğiyle paralellik taşıyan fikirler manzum olarak işlenmiştir. Mesnevi nazım biçimiyle yazılmış 154 beyitlik "Hikmet, Nâzım" adlı nasihatname ise "Ahlak", "İlim", "Söz", "Vatan", "Marş" ve "Vazife" adındaki kısımlardan oluşmuştur. Fevziye Abdullah Tansel, Mehmed Nâzım’ın bu manzumeyle hem oğlu Hikmet Bey hem de torunu Nâzım [Hikmet] için öğütler verdiğini, bu nedenle başlığın “Hikmet, Nâzım” olarak konumlandırıldığını ifade eder (1966: 161). "Nasihat" adlı son manzumede ise insana dair manevi değerler konu edilmiştir. Esas itibariyle mensur olan Muhâtaba, son baskısına eklenen üç manzumenin ardından mensur-manzum eser olma niteliği kazanmıştır.

Muhâtaba’nın üç baskısı da İBB Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar içerisinde uzaktan erişime açık olarak kayıtlıdır. Eserin baskı yıllarına göre kronolojik sırasıyla kayıtlı olduğu demirbaş ve yer bilgisi ŞN_K.0137/04 ve 819.3 MEH 1304 H/1887 k.1/1, Bel_Osm_K.07188 ve 1316 H/1899, Bel_Osm_K.00891 ve 811.31 MEH 1328 H/1912 k.1/1 şeklindedir.

Yazarın biyografisi için bk.  “Mehmed Nâzım [Paşa]”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/2023-TEIS2-5