Mehmed Nüzhet’in Osmanlı dilinin genel kurallarına dair eseri. Mehmed Nüzhet Efendi, kitabın ikinci sayfasından başlayarak Allah’a hamd, Resulullah’a ve sahabelerine salavattan sonra kendisinin, Saltanat-ı seniyye kâtiplerinin en küçüğü ve sermâyesizi olarak içindeki nükteleri bu tarz ve üslûpla arz ve hikâye ederken hayret girdabına dalmış, evham ve hayal gemilerini engine doğru salmış olduğunu belirtmiştir.

Yazar, kitabın önsözünde eserini mukaddes vatanımızda maarifin yayılmasını düşünerek Padişah Efendimiz Hazretlerinin yüksek nazarları yakınında kurulan hususi mektebe tayin edilen muallimler vasıtasıyla faydalı ilim ve fen öğrenimine çalışanların asaletli kardeşleri soylu, şevketli Selîm Efendi Hazretlerine hürmet ve tazim ile takdim ettiğini bildirmiştir. Kitâbet fenni ta’rîfi, edebiyât ve Osmanlı lisânı kâidelerini içeren bir mukaddeme ile birlikte her çeşit resmî ve gayr-ı resmî faydalı şeylere ait yazıları içeren beş bölüm ve Osmanlı dilinin diğer dillerle karşılaştırma, denge ve değerlendirmelerini içeren bir de hâtimeyi kapsamak üzere bu naçiz mecmuayı yazmaya başladığını vurgulamıştır.

Mukaddime’de, kitâbet ilmi, kâtip, münşî, yazıcı tanımları yıpılarak lisân kâtibinin edebî ilimlerin bilinmesine ve kazanılmasına ihtiyaç duyduğu; sarf, iştikâk, usûl, evzân, nahv, vaz’iyye, maânî, beyân, bedî’, arûz, ilm-i kavânî ve lûgat gibi ilimleri de bilmesi gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca kâtip grubundan birinci sınıfta olanlara “tahrîrât kâtibi”, ikini sınıfı teşkil edenlere de “defterî kâtibi” denildiği vurgulanıyor. Bunlardan başka diğer kâtip çeşitleri de sıralanmıştır. Makâle-i İstitrâdiye’de her kâtip için bilinmesi gerekli olan belagate ait kurallar ve belâgat için de lüzumlu olan mantıktan söz edilmiştir.

Üslûb-ı Cedîd Üzere Ta’rîf-i Belâgat bölümünde, şiir ve nesir türlerine bakıldığında, şair hayalden başka bir şeye zihnini fazlaca harcamadığı ve nâsir ise zihnini edebiyat kaidelerine ve başkalarının düşünce tarzına göre sarf ettiği için, belagatin daha çok nesirde bulunduğu, şiirin belâgat noktasında nesirden geride kaldığı ileri sürülmüştür. Burada ayrıca edebî ilimlerle meşgul olan yeni yetişen vatan gençlerine iyi bir kâtip olmak için yol gösterilmiştir. Üç dilde yazılmış her çeşit hikmet, edebiyat ve matematik kitaplarının okunması tavsiye edilmiştir. İnşâ ve kitâbetin, felsefede olduğu gibi nazarî ve uygulama yönleri olduğu, bunların da nazarî olarak ilim ve marifet; uygulama olarak da hirf ve sanâyi’ olduğu belirtilmiştir.

Bâb-ı Evvel, Türkçe dilbilgisi kurallarını, bir önsöz ve özet halinde faydalı bilgileri içermektedir. Buna bir hikâye ve bir de ek yazı ilave edilmiştir.   Osmanlı dilinde dişilik ve ikili çokluk olmadığı, edatlar, vezinler ve isimler de Arapça kurallara uygun olmadığından, Arapça dilbilgisine her ne kadar uygulamaya çalışılsa da dilimizin esasları Farsçaya daha uygun olduğundan Farsça genel dilbilgisi kurallarını her kâtibin bilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bunun için ilk iş olarak Farsça önsöz, çekim ölçülerini açıklayan birkaç cetvel yerleştirilmiştir.

İstitrâd bölümünde özet olarak: “Osmanlı dilinde bir miktar Farsça, bunun yanında Rumca da kelimeler bulunmaktadır. Rumca kelimeler gittikçe arttığı halde, üçte biri Arapçadır. Bu durumda çoğunlukla edat, bağlaç ve isimler Türkçe, fiillerin de çoğunlukla Arapçaları kullanılmıştır. Bunun sebebi de, dilimizde fiiller cümlelerin sonunda kullanıldığı için, sözün sonunu süslemek ve güçlendirmekle dinleyene etkisi çok olacağı için, Arap dilinden kelime seçilmesinin belagate uygun sayılmasıdır.

Eserde Osmanlı dilinin üçte biri Arapça, yüzde onu Farsça, yedisi yabancı ülke dilleri ve onu Türkçe olduğu halde, bin tarihinden sonra kazanmakta olduğu letafet, cezalet ve rikkat belâgat kurallarına o kadar uygundur ki bu özelliklerle Arapçayı geçtikten sonra bütün diğer dillerden üstünlüğü herkes tarafından kabul edilmiştir” denilmiştir. Eserde, “Behçetü’l-Hayat” adlı bir gencin eğitimini konu edinen, çoğunluğu Türkçe, bir kısmı da Farsça olan ve sonra gelen Farsça dilbilgisi örneklerinde kullanmak için on üç sayfalık bir hikâye yer almaktadır. Eserin geri kalan bölümleri, Farsça çekimler, vezinlerin açıklanması ve Farsçanın genel çekimlerini anlatan on bölüm ve ekleri içermektedir. Bunlardan Birinci Bâb masdarları, İkinci Bâb mâzî (geçmiş zaman) fiilini, Üçüncü Bâb muzâri’ (şimdiki ve geniş zaman) fiilini anlatmaktadır (Belen 2010: 98-100).

Muaddilü’l-İmlâ ve Mükemmilü’l-İnşâ, 1302/1884 yılında İstanbul Cerîde-i Askeriyye Matbaasında basılmış olup İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesinin İbnü’l-Emin Bölümü’nde, 1385 Demirbaş Numarası kayıtlıdır. Eser, Maksut Belen tarafından hazırlanan doktora tezinde tanıtılmıştır (Belen 2010).

Yazarın biyografisi için bk. “Nüzhet, Mehmed Nüzhet”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nuzhet-mehmed-nuzhet