Hersekli Ârif Hikmet’in toplumsal, siyasî ve dinî makalelerinden oluşan mensur bir eseri. İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın bildirdiğine göre yazarın son eseri Misbâhü’l-Îzâh’tır. Eserin ilk sayfasında yer alan Hersekli Ârif Hikmet’e ait, “Bu eser mahsûl-i fikrimdir benim / Yâdigâr olsa sezâdır ‘âleme / Pek mühim ebhâs tahrîr eyledim / Onu fehmetmek gerek her âdeme” (Özdinç 2018: 29) kıt'ası, yazarın bu eserine atfettiği önemi göstermesi bakımından kayda değerdir. Benzer şekilde Mehmet Âkif’in de “Hersekli Ârif Hikmet” başlıklı şiirindeki “Ya o Misbâh ne ulvî, ne kadar parlaktır, / Çâr-rükn-i edebin çârumu dense haktır” (Ersoy 2021: 243) beytinde Misbâhü’l-Îzâh’tan övgüyle söz ettiğini ifade etmek gerekir.

"Herhangi bir şeyi aşikâr olacak biçimde anlatma ve açıklama" anlamına gelen “izah” ile "aydınlatma aracı, meşale, çıra" anlamlarına gelen “misbah” kelimelerinden oluşan “Misbâhü’l Îzâh” terkibine, eserin muhtevasından da yola çıkarak “aydınlanma ışığı” şeklinde bir anlam yüklemek yanlış olmaz. Zira eserde yer alan dokuz makalede, toplumsal organizmanın köşe taşları olarak değerlendirilebilecek olan “devlet, halk, insaniyet, kavmiyet, milliyet, hilafet, medeniyet, terakkiyât, istidat, İslâmiyet, diyanet” gibi temel kavramlardan yola çıkan Hersekli Ârif Hikmet, Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan sosyal, siyasî ve dinî meseleleri aydınlatma ve çözüm yolu bulma gayreti içindedir. Bu makaleleri aynı zamanda terakki yolunda izlenmesi gereken rotayı gösteren metinler olarak değerlendirmek de mümkündür. Yazarın diğer mensur eserlerinde görülen ağdalı dil ve üslup bu eserde de dikkat çekmektedir.

Misbâhü’l-Îzâh’ın yazılış tarihi tam olarak belli değildir. Fakat yazarın son eseri olduğu bilinen Misbâhü’l-Îzâh’ın, diğer eserlerinin yazılış tarihleri dikkate alınarak 1889’dan sonra kaleme alındığı söylenebilir.

İstanbul Nadir Eserler Kütüphanesi İbnülemin Bölümü TY 10471’de bulunan bu eserin (…) son sayfasında İbnülemin’in "Bu nüsha pederim Mehmed Emin Paşa merhûm ile Birâderim Ahmed Tevfîk Bey’in ve fakir’in hatt-ı destiyle muharrerdir. Gufira leh" kaydı vardır (Özdinç 2018: 29). Misbâhü’l Îzâh, 2018 yılında Rıdvan Özdinç tarafından yeni Türk harflerine aktarılarak “Makaleler / Levâyihu’l-Hikem, Levâmi‘u’l-Efkâr, Sevânihu’l-Beyân, Misbâhu’l-Îzâh” adıyla Hersekli Ârif Hikmet’in diğer üç eseriyle bir arada neşredilmiştir.

Yazarın biyografisi için bk. “Hikmet, Hersekli Ârif Hikmet Bey”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hikmet-hersekli-arif-hikmet-bey