Seydi Ali Çelebi tarafından manzum ve mensur karışık olarak yazılan seyahat-nâme türünde eser. Seydi Ali Reis, Hindistan’dan dönerken Bağdat’ta arkadaşlarının ısrarı üzerine yazmaya başladığı bu eserini 964/1557'de İstanbul’da tamamlamıştır (Ak 2009: 24).

Eser besmele, hamdele, salvele, Kanuni Sultan Süleyman’a övgü ve sebeb-i telif ile başlamaktadır. Sebeb-i telifte müellif, kendisine Kanuni tarafından Mısır kaptanlığı görevinin verildiğini, Basra’daki donanmayı Mısır’a götürürken Portekizlilerin saldırısına uğradıklarını ve olumsuz hava şartları sebebiyle de zorlu bir yolculuktan sonra Hindistan sahillerine düştüklerini, bu şartlarla denizde ulaşım imkânsız olduğu için üç buçuk yıl süren bir yolculukla karadan İstanbul’a geldiklerini anlatmaktadır. Macera dolu bu yolculukta yanında olan arkadaşlarının ısrarları üzerine bu eseri yazmaya başladığını anlatan Seydi Ali Reis, bu eseri okuyan herkesin anlaması için sanatlı ve secili cümlelerden kaçındığını, günlük konuşma dilini tercih etiğini belirtmiştir. Ayrıca İstanbul’a döndüğünde yaşadığı bu sıkıntıların tamamlandığını belirterek eserin bu sıkıntılar sebebiyle “mihnet-nâme” olduğunu ancak gezip gördüğü her ülkenin durumunu anlattığı için eserine “memleketlerin aynası” anlamına gelen Mir’âtü’l-Memâlik adınının verilmesinin uygun olduğunu ifade etmiştir. Sebeb-i teliften sonra eserde toplam 14 bölüm yer almaktadır. “Matla’-ı Dâstân-ı Mir’atü’l-Memâlik” başlığıyla esere giriş yapılır. Bu bölümünde Kanuni’nin Doğu seferine çıkarken yanına Seydi Ali Reis’i de aldığı, Kurban Bayramı’nda Halep’te oldukları, Mısır Kaptanı Pîrî Bey’in Mısır’a giderken bir gemisini kaybettiği için suçlanıp idam edildiği, Mısır kaptanlığına padişahın emriyle Seydi Ali Reis’in getirildiği ve Halep’ten Basra’ya yapılan yolculuk anlatılmaktadır. Devamında sırasıyla şu başlıklar yer almaktadır: Basra’daki durumun beyanı, Hürmüz Denizi’nde meydana gelen olayların beyanı, Hind Okyanusu’nda meydana gelen olayların beyanı, Gücerat vilayetindeki olayların beyanı, Sind vilayetindeki sergüzeşt, Hindistan’daki sergüzeşt, Zabilistan’daki sergüzeşt, Bedehşân ve Huttalan’daki durumun beyanı, Mâverâü’n-nehir’deki (Turan-zemin) durumun beyanı, Harezm ve Kıpçak bozkırlarındaki durumun beyanı, Horasan’daki olayların beyanı, Acem Irak’ındaki durumun beyanı ve son durumun beyanı. Seydi Ali Reis eserin sonunda anlattıklarının öğüt niteliğinde olduğunu vurgulayıp, hiç kimsenin olmadık heveslere kapılmamasını ve Allah’ın takdirinin değişmeyeceğini belirtmiştir (Kiremit 1999: 28).

Seydi Ali Reis bu eserinde uğradığı ülkelerle birlikte, tanıştığı hükümdarları, gördüğü olayları ve ziyaret ettiği türbeleri bir seyahat-nâme vasfı taşıyacak üslupla ele almıştır. Eserde “li-mü’ellifihi” başlığıyla yer alan kısımlar onun Kâtîbi mahlasıyla yazdığı gazelleridir ve bu şiirler Çağatay Türkçesiyle yazılmıştır. Kendi şiirleri yanında Şeyhî (ö. 834 ?/1431 ?), Necâtî Bey (ö. 914/1509), Hâfız (ö. 792/1390 [?]), Şeyh Sa’dî (ö. 691/1292), Lâmi’î Çelebi (ö. 938/1532) ve özellikle Yetîm (ö. 960/1553)’in deniz seferlerine dair beyitlerine de yer vermiştir (Ak 2009: 24).

Mir’âtü’l-Memâlik, Necib Âsım’ın takdim yazısıyla İstanbul’da basılmıştır (1896). Eser üzerindeki ilk çalışma Şehabeddin Tekindağ (1942) tarafından yapılan bir mezuniyet tezidir. Daha sonra Mustafa Nihat Özön ve Hayrullah Örs (1943) tarafından eserdeki olayların özetlendiği bir çalışma yapılmıştır. Yılmaz Öztuna Hayat Tarih Mecmuası’nın farklı sayılarında eseri Türkçeye aktarmıştır (1966). Eserdeki Çağatayca gazeller Kemal Eraslan tarafından bir makale olarak yayınlanmıştır (1968). Necdet Akyıldız (1975) ve Suat Batur (1999) da eseri sadeleştirerek neşretmişlerdir. Eser üzerindeki en kapsamlı çalışma Mehmet Kiremit (1990) tarafından hazırlanan doktora tezidir ve bu tez daha sonra kitap olarak basılmıştır (1999). Eyüp Culum (2005) tarafından da yayınlanan eser üzerinde, Türkiye’de yapılan son çalışma Ömer Tellioğlu’na (2021) aittir. Ayrıca eseri H. Friedrich Diez (1815) Almancaya, M. Morris (1826) ve daha sonra Jean-Louis Bacqué-Grammont (1999) Fransızcaya, Arminius Vambery İngilizceye (1899), Ş. Zumnunab (1963) Rusçaya, Mahmud Tafazzuli ve Ali Genceli (1976) Farsçaya, Tesnim Muhammed Harb (2013) ise Arapçaya tercüme etmiştir.

Müellifin biyografisi için bk. “Kâtibî, Seydi Ali Çelebi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/katibi-seydi-ali-celebi