Sa’id mahlasını kullanan divan şairi Diyarbakırlı Mehmed Sa’id Paşa’ya ait eser. Mir’âtü’l-İber, ‘‘İbretlerin (Olayların) Aynası’’ anlamına gelen ‘‘Mir’ât’’ ve ‘‘İber’’ kelimelerinden oluşan Arapça bir tamlamadır. Eser, insanlığın yaratılışından itibaren genel olayları içeriğinde barındırır ve 19. yüzyılda yazılmış dünya tarihi hüviyetinde bir eserdir. Sa’id Paşa Mir’âtü’l-İber’de, Avrupa merkezli umumi tarih anlayışına karşı yeni bir umumi tarih anlayışını geliştirmeye çalışır.

Eser, on cilt olup dokuz cildi matbu, onuncu cildi ise yazma hâlindedir. Birinci cilt, diğer umumi tarihlerde rastlayamadığımız içeriği çok farklı bir mukaddime bölümü ile başlamaktadır. Tarihin tanımı, konusu, dönemlendirme gibi bilgiler verildikten sonra, tarihe yardımcı bilimlerden coğrafya, jeoloji ve arkeoloji bilimleri hakkında bilgi verilmiştir. Mukaddime yetmiş üç sayfadır. Sonraki bölümlerde, Hilkat’ten Hz. İsa dahil olmak üzere peygamberler, Asya kıtası coğrafyası içinde Mezopotamya coğrafyası, Babil, Asur devletleri, Fars kıtası coğrafyası anlatılmıştır. İkinci ciltte Hint, Çin, Suriye, Fenike, Tataristan ve Türkistan, Hayekâniye, Küçük Asya coğrafyası, Arap yarımadasının kurûn-ı ûlâ tarihi anlatılmıştır. Üçüncü ciltte Afrika coğrafyasında kurulan devletler ile Avrupa’da kurulan kurûn-ı ûlâ’daki devletler anlatılmıştır. Dördüncü ciltte, Bizans Tarihi, İspanya tarihi, Fransa, Britanya tarihi, felsefe tarihi anlatılmıştır. Beşinci ciltte peygamberimizin hayatı ve Hz. Ömer’e kadar dört halife dönemi anlatılmıştır. Altıncı ciltte Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin hilâfeti anlatılmıştır. Yedinci ciltte Emeviler, Abbasiler ve kurûn-ı vustâ’da Irak, Basra, Kûfe’de kurulan devletler anlatılmıştır. Sekizinci ciltte Diyarbakır ve civarı, Musul, Fars bölgesi, Horasan, Huzistan ve Luristan’ın kurûn-ı vustâ’da kurulan devletler anlatılmıştır. Dokuzuncu ciltte Taberistan, Fars, Kirman, Azerbaycan, Sicistan, Gazne, Türkistan ve Toharistan bölgelerinin kurûn-ı vustâ tarihine yer verilmiştir (Nakıp 2016: 85-86).

Eserde Sa’id Paşa, tarih ilmiyle ilgili düşüncelerini aktarır. Ona göre insanoğlunun düşünce dünyası geliştikçe dünyada meydana gelen olayların unutulmaması ve gelecek nesillere ibret olması için tarih ilmine değer verilmiştir. Sa’id Paşa, eserde fenn-i tarihin gelişiminden de bahseder. Son zamanlarda yetişen ilim adamlarının fenn-i tarihin ortaya çıkışından bugüne kadar geçen zamanı tufûliyet, sabâvet ve raculiyet seklinde üç kısma ayırdıklarını belirtir. Fenikeliler, alfabeyi icat edinceye kadar fenn-i tarih, cenin halindedir. Omirus’un (Homeros) ortaya çıkışından Hilanikos’un ortaya çıkışına kadar üç buçuk asırdan fazla bir süre tufûliyet dönemidir. Fenn-i tarihin sabâvet devri ise, Hicret’ten bin yüz yedi sene önce doğan Heredot zamanından başlar. Matbaanın icadıyla gelişen tarih mîlâdî on sekizinci asırda sabâvet dönemini bitirip raculiyet dönemine geçmiştir Sa’id Paşa, Heredot’u tarihi bir figür olarak önemli görse de Heredot ve Heredot’tan sonra gelen Yunan ve Rum tarihçilerin eserlerinde yaşadığı dönemin büyük adamlarını övmesi, güvenilir bilginin olmaması sebebiyle eleştirir. Yunanlı tarihçilerden Fabius Victor, Bizon ve Kanon’un Hicret’ten sekiz yüz otuz sekiz sene önce ciddi tarzda güvenilir eser yazdıklarını belirtir. Sa’id Paşa’ya göre fenn-i tarihin düzenlenmesine hizmet eden ilk kişi Hicret’ten altı yüz beş sene öne vefat eden Romalı tarihçi Titlüve’dir. Eserde Titlüve’den başka Brokobiyus, Plutarko, Emyan Brosber Aktinas gibi tarihçilerin isimleri de zikredilir. Said Paşa eserde İslamiyet öncesinde Arapların tarih ilminden habersiz olduğunu ve olayları hikâyeleştirdiklerini ve Abbasiler döneminde Ebu’l-Kasem Hammâde er-Reviye b. Meysere, Ebu Abdurrahman el-Heysem, Ebu Ubeyde Amr b. El-Müsennâ’nın Araplara dair tarih yazdıklarını belirtir. Said Paşa, Avrupalı müverrihlerin tarih-i umûmiyi Kurûn-ı ûlâ, kurûn-ı vustâ, kurûn-ı uhrâ ve asr-ı hadis olmak üzere dört döneme ayırdıklarını belirtir. Kurûn-ı ûla, Hilkat’ten mîlâdî dört yüz yetmiş altı, Roma’nın yıkılışına kadardır. Kurûn-ı vustâ, Roma’nın yıkılışından İstanbul’un fethine kadardır. Kurûn-ı uhrâ, İstanbul’un fethinden bin yedi yüz seksen dokuz tarihine kadardır. Ondan sonrası ise, asr-ı hadistir. Eserde, tarih öncesi devirler, kullanılan araç ve gerece göre bölümlere ayrılmıştır. İnsanın ortaya çıkışından devr-i tarihe kadar geçen zamanı taş devri, tunç devri ve demir devri şeklinde üçe ayrılmıştır. Bu dönemlerin aydınlatılmasında arkeoloji biliminin önemi vurgulanmıştır. Sa’id Paşa, tarihe yardımcı bilimler arasında arkeoloji ve jeolojiden eserinde bahseder. Irkların taksimi konusunda Gövye’nin taksimini kabul eder. Buna göre ırklar Kafkas (Beyaz), Moğol (Sarı), Aşyubi (Siyah) olmak üzere üçe ayrılır. Sa’id Paşa eserde ülkelerin tarihini anlatmadan önce coğrafyasını anlatacağını ve coğrafya temelli bir tarih anlayışını benimsediğini belirtir(Nakıp 2016: 85-90).

Eser toplam 3181 sayfadır. Eserde Arapça-Farsça ifadeler çoğunluktadır.1304-1306/1887-1889 yılları arasında matbu ilk dokuz cildi İstanbul Karabet ve Kasbar Matbaası’nda basılmıştır ve Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Koleksiyonu 0131894, 0131895, 0131896, 0131897, 0131898, 0131899, 0131900, 0131901, 0131902 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Eser üzerine dört adet yüksek lisans tez çalışması vardır (Alpkaya 2020, Ergin 2001, Kızıl 2022, Taş 2020).

Şairin biyografisi için bk. “Sa’îd Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/said-pasa-divan-efendisizade-mehmed