MİR'ÂT-I KÂİNÂT/RİSÂLE-İ MİR'ÂT-I KÂİNÂT MİN ÂLÂT-I İRTİF‘ ( KÂTİBÎ)
deniz astronomisi konulu mensur eser
Kâtibî, Seydi Ali Çelebi (d. ?/? - ö. 970/1562)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Kâtibî tarafından kaleme alınan deniz astronomisi konulu mensur eser. Tam adı Risâle-i Mir’ât-ı Kâinât min Âlât-ı İrtifa‘ olup  Mir’ât-ı Kâinât  adıyla bilinmektedir. Hümâyun Şah’ın Seydi Ali Reis’ten “usturlab hesâbından husûf ve küsûf ulûmunu” yazmasını istemesi üzerine hazırlanmıştır (bk. Ak 2009: 23). 5 makale ve 120 baptan oluşan eserin yazılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir.

Seydi Ali Reis (Kâtibî), Türkçede böyle bir eser olmadığı için Arapça ve Farsça eserlerden derleyip yazdığı bu eserinin her yerde işe yarayacağını söylemiştir (bk. Adıvar 1982: 89). Ön sözünde usturlabın yapımı ve kullanımı; güneşin irtifası ve yıldızların uzaklığı; kıblenin ve öğle vaktinin belirlenmesi; rub‘ tahtasının yapımı ve kullanımı; daire çemberlerinin sinüs, kiriş ve tanjantlarının bulunması; karşı tarafına geçilemeyen bir nehrin genişliğinin ölçülmesi konularının anlatıldığı belirtilmiştir. Mir’ât-ı Kâinât’ın beş makalesinin her birinde, denizde yön ve zaman tayininde kullanılan bir astronomi aleti hakkında bilgi verilmiştir: Usturlap, rub‘-ı müceyyeb, rub‘-ı mukantara, zatü’l-kürsi ve da‘ire-i muaddil.

22 nüshası bulunan Mir’ât-ı Kâinât’ın en eski nüshası 1573’te (981) İbnülemin Ahmed b. Yahyâ tarafından istinsah edilmiş olan nüshadır (İzgi 1997: 449-450).

Eserin beşinci makalesi üzerine William Brice, Colin Imber ve Richard Lorch tarafından yapılmış bir çalışma bulunmaktadır (“The Dā’irâ-i Mu‘addil of Seydī ‘Alī Re’īs” Seminar on Early Islamic Science, Monograph 1, University of Manchester, 1976). Bu çalışmada İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi T. 1824 numarada kayıtlı olan nüsha kullanılmıştır. Gaye Danışan Polat, 16. Yüzyılda Osmanlılarda Deniz Astronomisi ve Astronomi Aletleri adlı doktora tezinin bir bölümünde Seydi Ali Reis’in Mir’ât-ı Kâinât’ta tarifini verdiği aletlerin tasvirleri ve onların Osmanlı denizciliğindeki yerleri üzerine çalışmıştır. Aynı zamanda Mir’ât-ı Kâinât üzerine bir de makalesi bulunmaktadır (“A Sixteenth-Century Ottoman Compendium of Astronomical Instruments: Seydi Ali’s Mirʾat-ı Kâinat”, Scientific Instruments between East and West, (edit. Neil Brown, Silke Ackermann, Feza Günergun), Leiden: Brill 2019, s. 1-15). 2017 yılında Sibel Turgut tarafından eser üzerine bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Turgut’un çalışmasında İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) Atatürk Kitaplığı’nda, Muallim Cevdet Yazmaları koleksiyonunda 520 SEY 1 numarasıyla kayıtlı olan nüsha kullanılmıştır. Çalışmada tamamı 57 varaktan oluşan nüshanın 1a-30b varaklarının çeviri yazısı verilmiş ve dil incelemesi yapılmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. "Kâtibî, Seydi Ali Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.  http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/katibi-seydi-ali-celebi 

Eserden Örnekler


[...] şems iki kerre semt-i re’se ne vaktlerde gelür bilmek murâd olınursa ol ‘arzun safîhası üzerine şebekeyi hareket etdüresin mıntaka-ı burûcdan semt-i re’s üzerinde ne derece vâki‘ olursa anun üzerine bir nişân desin ve yine hareket etdüresin yine semt-i re’s üzerine mıntaka-ı burûcdan ne derece vâki‘ olursa anun üzerine dahı bir nişân edesin şol vakt ki şems bu nişân olan iki cüz’î üzerine gele ol iki vaktde ol ‘arzda semt-i re’se gelür ve tamâm meyl-i küllî safîhası üzerinde şebekeyi hareket etdüresin on iki burc zamân-ı vâhidde ufukda zâhir olur zîrâ ol vakt kutbu feleki’l-burûc şimâlî semt-i re’sde olup ol bir kutbı semt-i kademde olur ve şol safîha ki anun üzerinde yetmiş ‘arz yazılmış ola şebekeyi anun üzerinde hareket etdüresin ve göresin ufk-ı maşrıkdan sevr burcı hamelden ve hamel hûtdan ve hût delvden mukaddem tulû‘ eder ve ufk-ı magribe nazar edesin ‘akreb mîzândan mîzân sünbüleden sünbüle esedden mukaddem gurûb eder ve zikr olınan ‘arzda cevzâ ile seretân burcı dâ’imâ zâhir olup tulû‘ ve gurûb etmezler ve kavs ile cedî burcı dâ’imâ muhtefî olup görinmezler (Turgut 2017: 37-38).

Kaynakça


Adıvar, Adnan (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Ak, Mahmut (2009). “Seydi Ali Reis”.  İslâm Ansiklopedisi. C. 37. Ankara: TDV Yay. 21-24.

Danışan Polat, Gaye (2016). 16. Yüzyılda Osmanlılarda Deniz Astronomisi ve Astronomi Aletleri. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

İzgi, Cevat (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim. C.1. İstanbul.

Turgut, Sibel (2017). Mir’at-ı Kâ’inât (Metin, Dil İncelemesi). Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.

Atıf Bilgileri


AYTAÇ, Ayfer. "MİR'ÂT-I KÂİNÂT/RİSÂLE-İ MİR'ÂT-I KÂİNÂT MİN ÂLÂT-I İRTİF‘ ( KÂTİBÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mir-at-i-kiinat-risale-i-mir-at-i-kainat-min-alat-i-irtifa-katibi. [Erişim Tarihi: 27 Nisan 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 MİR’ÂTÜ’L-MEMÂLİK (KÂTİBÎ) Kâtibî, Seydi Ali Çelebi Araş. Gör. MUSTAFA KILIÇ
Görüntüle
2 KİTÂBU'L-MUHÎT FÎ 'İLMÎ'L-EFLÂK VE'L-EBHÛR (KÂTİBÎ) Kâtibî, Seydi Ali Çelebi Dr. Ayfer AYTAÇ
Görüntüle
3 HÜLÂSATÜ'L-HEY'E (KÂTİBÎ) Kâtibî, Seydi Ali Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Gül YILMAZ ÇAL
Görüntüle
4 RİSÂLE-İ ZÂTÜ'L-KÜRSÎ (KÂTİBÎ) Kâtibî, Seydi Ali Çelebi Dr. Ayfer AYTAÇ
Görüntüle
5 DÎVÂN (KÂTİBÎ) Kâtibî, Seydi Ali Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN
Görüntüle
6 DÎVÂN (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
7 MÜNŞE’ÂT (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
8 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
Görüntüle
9 KİTÂB-I TÂLİ'-İ MEVLÛD / TÂLİ’-İ MEVLÛD-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Doç. Dr. Himmet BÜKE
Görüntüle
10 HEŞT BİHİŞT / KİTÂBÜ’S-SIFÂTİ’S-SEMÂNİYYE FÎ ZİKRİ’L-KAYÂSIRETİ’L-OSMÂNİYYE (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlîsî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
11 ŞERH-İ MESNEVÎ-İ MA’NEVÎ (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlisî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
12 ŞEHRENGÎZ DER-MEDH-İ CÜVÂNÂN-I EDİRNE / ŞEHRENGÎZ-İ EDİRNE (MESÎHÎ) Mesîhî, Îsâ Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
13 DÎVÂN (ŞÂMÎ) Şâmî, Şâmlıoğlu Mustafâ Bey Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
14 HEFT PEYKER (ABDÎ) Abdî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
Görüntüle
15 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (ABDÎ) Abdî Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle