Yenişehirli Avni’nin toplumdaki deli tiplerini hiciv yoluyla konu ettiği manzum eseri. Mesnevi nazım şekli ile yazılmış olan eser 637 beyittir. Eserin sonuç (dua) bölümü olmadan bitmesi, tamamlanmamış olduğu ihtimalini güçlendirmektedir. Eser, aruzun fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün kalıbıyla yazılmıştır.  Mesnevilerin giriş kısmında  tevhit, naat, methiye türü şiirlere yer verilmemiştir. Avnî, sebeb-i telif bölümünde eserin şeklinde biraz değişiklikler yaptığını ifade etmiştir. 

Mir’ât-ı Cünûn’da hareket, tutum ve davranışlarıyla, toplumda normal olarak kabul gören normların sınırlarının ötesine geçen kişilikler gözlemci bakış açısıyla anlatılmaktadır. Avnî, kişiliklerin tip tahlillerini yaparken kişilerin kendi ağızlarından anlattığı gibi yeri geldiğinde kendisi de o tip (deli) hakkındaki görüşlerini ifade eder. Zaman zaman da bu tiplerin düştükleri komik durumları tahkiye eder. Bu yönüyle eser, hezliyat türünün en güzel örneklerindendir. Toplumdaki normal dışı tipleri ve durumları hiciv-mizah usulü ile eleştiren Avnî, insan ruhunun her bir parçasının içten ve dıştan tanınmak için gayret ettiğini ve bunun da insanların davranışlarında tezahür ettiğini göstermeye çalışmıştır. 

Toplumun içinde yer alan normal dışı hareket ve davranışlarla toplumdan dışlanan tipler, mizahi yönden eleştirilmiştir. Olaylar, kurmacadan ibarettir. Yazar, rüyasında dışarıdan kale gibi sağlam görünen bir akıl hastanesine girer. Hastanenin kapıcısı yanına gelerek ona hastaneyi dolaştırır ve burada gördüğü kişileri konuşturmak suretiyle, bu tiplerin özelliklerini izah etmeye çalışır.  Olaylar her ne kadar rüya âleminde gelişse de şair, sebeb-i te’lif bölümünde birçok divane (deli) ile görüştüğünü ve onların davranışlarını gözlemleyerek böyle bir eser meydana getirdiğini ifade etmektedir. Avnî, üslûp olarak deli tiplerini anlatırken, ilk önce kendi yorumu doğrultusunda tipin genel özelliklerini tasvir ettikten sonra, bahis konusu olan tipi konuşturarak o tip hakkındaki genel kanaatini güçlendirmektedir. Eserde 28 deli tipine yer verilmiş olup bu tiplerin sırasıyla isimleri şöyledir: Nizâm-ı Âlem delisi, Neme lazım delisi, Nasihat delisi, Bedevi, Medeni, Kurevi (köylü), Şeci (yiğit), Süvari, Zen-dost (zampara), Gulampâre (oğlancı), Tabib, Müneccim, Keramat delisi, Vasf-ı Mecnûn-ı Şedidü’l-Cinne (Cinnet geçiren Mecnunun vasfı), Perişan duygulu şairin sıfatı, İşret delisi, Ekul (obur), Mal delisi, Havadis delisi, Tama’, İnatçı, Kuruntulu, Zevce tekazası, Geveze, Hasud, Aceleci, Tembel, Zalim.

Mirât-ı Cünûn, Osmanlı'nın sosyal ve kültürel hayatından pek çok unsur taşımakla birlikte o dönemin fikir hayatıyla ilgili çeşitli tenkitleri ihtiva etmektedir. Eserde müstehcenlik unsuru taşıyan ifadeler ve yer yer de argo tabirler kullanılmaktadır. Mesnevide hâkim anlatıcı genellikle şair olmakla birlikte, yeri geldiğinde karakterler konuşturulmakta, onların kendilerine has kelime dağarcığı ve üslubu da başarıyla metne yansıtılmaktadır. Mesnevinin genelinde, okuyucunun gözünde canlandırmak için öncelikle dış görünüşle ilgili tasvirlerle karikatürize edilen tipler, ironik bir üslupla tenkit edilmekte ve mizahi unsurlarla da onların düşüncelerindeki çelişkiler ortaya konulmaktadır. Eserdeki tiplerden bir kısmı, bir diğerinin karşısında yer alacak şekilde konumlandırılmakta, bu durum okuyucuda, zıt düşüncelerin çarpıştığı ve tarafların birbirlerini inandırma gayreti içinde oldukları bir tartışma ortamına çekilmek istendiği intibaı uyandırmaktadır. Şairin dili kullanış bakımdan eserin anlaşılabilir ve sade olduğunu söylemek mümkündür. Bazı bölümlerde mahalli ağzı da kullanan şair, kullandığı atasözü ve deyimlerle de ifade tarzını oldukça güçlendirmektedir.

Kaynaklarda, Mir'ât-i Cünûn'un hangi tarihte yazıldığına dair bir kayıt yoktur. Eserin tamamlanmamış olmasından, şairin hayatının son zamanlarında yazdığı tahmin edilmektedir.  Eseri ilim âlemine Mehmet Çavuşoğlu tanıtmıştır (1965).

Şairin biyografisi için bk. “Avni, Yenişehirli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/avni-yenisehirli