Mihr(güneş) ile Mâh(ay)'ın aşkını anlatan alegorik mesnevi. Eser aruzun fe'ilâtün mefâ'ilün fe'ilün kalıbıyla kaleme alınmış olup 1173 beyitten meydana gelmektedir. Mesnevi içerisinde yer alan gazeller de mesnevi ile aynı kalıpla yazılmıştır. Mihr ü Mâh 1561 yılında tamamlanarak Kanunî Sultan Süleyman'ın Şehzâdesi Selim'e sunulmuştur (Fleischer 2021: 471). Gelibolulu Mustafa Âlî'nin, tamamlanmış metin bağlamında ilk çalışması olan bu eserin yazımı sonrasında bürokratlığa adım attığı belirtilmektedir (Fleischer 2021: 66).

Mihr ü Mâh, klâsik mesnevi tertibine uygun tevhit, münacat, naat, miraciye, medh-i çehar yar-ı güzin, medhiye, fahriye, sebeb-i telif, agaz-ı destan, hatime ve dua gibi bölümleri barındırmaktadır. Konunun işlendiği bölümün de kendi içinde başlangıç, arayış-yolculuk ile kavuşma/sonuç bölümleri vardır. Mâh'ın Mihr'e ulaşma serüveni, rakibin araya girmesi, ayrılık ve nihayetinde vuslatın gerçekleştiği anlatıda göksel öğeler ve göksel olaylar şahıs kadrosunu oluşturmaktadır. Mesnevideki kurmaca unsurların gök cisimlerinden (Güneş, Ay) veya göksel olaylar soncu oluşan (Ay tutulması gibi) durumlardan seçildiği görülmektedir.

Hikâyenin kısa özeti şöyledir: Güneş (Mihr) adlı bir sultan/yönetici vardır. Jüpiter (Bircis) onun kadısı ve en önemli yardımcısıdır. Mars (Mirrih) sultanın savaş işlerini yöneten silâhdârı; Merkür (Utarit) kâtibi, Satürn (Zühal) kapıcısı; Venüs (Zühre) de onun kültür ve sanat işleri ile ilgilenen mutribi/çalgıcısıdır. Süslenerek gezintiye çıkan Güneş, elindeki aynayla güzellinin farkına varmış olmanın verdiği bir gururla Allahtan bu güzelliğe vurgun bir âşık ister. Ay (Mâh), bir gezintideyken Güneşe âşık olur ve ona kavuşmayı arzular. Güneşe doğru yolculuğa girişen Ay, ona aşkını anlatır. Güneş de sevgisini belirtir ama nazlanır ve Ayı bırakıp ondan uzaklaşır. Bir çıkmazda kalan Ay, Hüsuf (Ay Tutulması) tarafından yakalanır ve Bircis'e teslim edilir. Verilen karar sonrası Mâh şehirden ayrılmak zorunda kalır. Ancak aşkı günden güne artar. Karşılaştığı Subh-ı Sâdık'ın yardımıyla sadece gece vakti buluşma şartıyla affedilir. Ancak Mihr'i arzulayan başka bir âşık olan Zerre, Mâh'ın bu aşk ve birlikteliği her yerde aşikâr bir şekilde anlattığı ve hakiki âşık özelliği taşımadığı gerekçesiyle Mihr'e bilgi verir. Mihr, bu haber karşısında Mâh'ı yanından kovar. Mâh, Mihr'in dostlarından yardım ister. Ancak kimse bu konuda ona destek veremez. Bu sırrı başkalarına açtığından dolayı pişman olan Mâh, Allah'a yalvarmaktan başka çaresi kalmadığının farkına varır. Yaptığı dua kabul olur. Mihr, Mâh'ın masum olduğunu anlar, yakarışları ve feryatlarına cevap verir. Zerre'yi yanından kovar. Mihr ve Mâh, kavuşmuş âşıklar olarak varlıklarını devam ettirirler.

Hikâyedeki olay örgüsü, Güneş ve Ay arasında geçen bir aşk hikâyesi olmakla birlikte, eril ve dişil unsurların kimlikleri net olarak belirtilmemiştir. Ancak arayıştaki Mâh'ın eril bir kahramana ait hususları barındırması, Mihr'in ise dişil unsurlar bağlamında sunulması, Mâh'ın eril, Mihr'in dişil unsur olabileceğini de düşündürmektedir. Mesnevinin teması Mâh ve Mihr'in aşkları izleğinde şekillenmiştir. Anlatı Batlamyus Kozmogonisi bağlamında, doğa olayları ve gök cisimlerinin hareketlerini sembolik bir dille işlemektedir. Mesnevide her sembolik değerin, Divan Edebiyatında gök cisimleri ve onlar etrafında oluşan benzetmelikler bağlamında değerlendirildiği görülmektedir. Bu yönüyle eser, göksel nesnelerin, olayların ve olguların bireylerle olan benzeşimleri noktasında sunulduğu alegorik bir eserdir. Bu bağlamda eserin üst ve alt metin şeklinde teşekkül eden bir yapıda olduğu görülür. Üst metinde gök cisimlerinin hareketleri, alt metinde bireylerin olgunlaşmaları, tasavvufi manada insan-ı kâmil olma yolculuğu ve tüm insanlığın ortak mirası olarak kahramanın kendini bulma macerasını işleyen bir metin olarak değerlendirilebilir. Mihr ü Mâh, müellifinin de bahsettiği üzere Hakikat (Mihr)i arayışı yolculuğundaki bireyin (Mâh) yolculuğunu konu edinmektedir. Tasavvufî remizlerle desteklenen eser, bir kahraman olarak Mâh'ın hakikate ulaşma yolculuğunda yaşadığı deneyimleri, kat ettiği aşamaları, karşılaştığı zorlukları ve mücadelesini konu edinmektedir. Alegorik tarzda kaleme alınan eserdeki diğer kişiler ve mekânlar; olgunlaşma sürecindeki bireyin geçmesi gereken merhaleler ve aşması gereken olumlu veya olumsuz süreçlerin simge değeridir. Buna göre birey, hakikat yolculuğunda sürekli bir arayışta olmalı, karşısına çıkabilecek engelleyici problemlerle/süreçlerle mücadele etmelidir.

Eser üzerinde; tek nüsha esaslı okumayla biri lisans, (Eskitütüncü 1981), biri yüksek lisans (Sabuncu 1983), diğeri de üç nüshanın karşılaştırmalı metin ve içerik analizinin bulunduğu doktora (İçli 2009) çalışması olmak üzere üç farklı tez yapılmıştır.

Şairin biyografisi için bkz. "Âlî/Çeşmî, Gelibolulu Mustafa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.  http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-cesmi-gelibolulu-mustafa