Taşköprî-zâde İsâmeddin Ahmed Efendi’nin (ö. 1561) Arapça kaleme aldığı ilimler tarihi ve tasnifiyle ilgili biyo-bibliyografik ve ansiklopedik eseri. Kitap dört mukaddime, iki bölüm ve yedi kısımdan meydana gelmiştir. Mukaddimelerde ilmin değeri, tahsilin fazileti, talebe ile hocanın görevleri, ilim ahlâkı ve bilgiye ulaşma yolları gibi konular ele alınmakta ve yeri geldikçe zihniyet meseleleri tartışılmaktadır. Her ilmî disiplini yerine göre tanım, konu, ilkeler, pedagojik amaç ve genel yararları bakımından ele alan Taşköprî-zâde o disiplinin tarihi veya otoriteleriyle ilgili genel bilgiler vererek o sahanın başlıca literatürünü tanıtmaktadır.

Kitabın “taraf” adı verilen iki ana bölümünün konularını bilgi edinme yöntemleriyle ilgili iki temel anlayış teşkil etmektedir. Birincisinde teorik yöntemle (tarîku’n-nazar), ikincisinde ise mistik arınma yöntemiyle (tarîku’t-tasfiye) ulaşılan bilgiler ele alınmış, yetkinliğe de ancak bu iki yöntemi birleştirenlerin erişebileceği vurgulanmıştır. Eserde ilimler “devha” adı verilen yedi kısma ayrılmıştır. Her kısımdaki ilimler bir genel girişten sonra alt disiplinleriyle birlikte incelenmiştir. Bu kısımlar sırasıyla yazıya ilişkin ilimler (hat sanatı ve Arap imlâsı), lisan ilimleri (sarf, nahiv, belâgat ve edebiyat), mantık ilimleri (mantık disiplinleri ve tartışma yöntemleri), dış dünyayı konu alan ilimler (metafizik, fizik, matematik, mekanik, tıp, coğrafya ve astronomi dâhil bütün disiplinler), amelî hikmet (ahlâk, ev idaresi, siyaset), şer‘î ilimler (kıraat, hadis ve usulü, tefsir, kelâm, fıkıh ve usulü) ve bâtın ilimleri (ibadetler, âdetler, helâke götüren ahlâkî kötülükler ve necâta ulaştıran erdemler) şeklindedir.

Kitabın muhtevası kapsamı itibariyle bir ilimler tarihi, biyo-bibliyografik bir ansiklopedi ve ilimler tasnifine dair bir şema hüviyetindedir. Bu kapsamıyla eser klasik İslâm “mevzû'atü’l-ulûm” literatürü içinde seçkin bir yere sahiptir.

Günümüze erişmiş birçok nüshası bulunan eserin yirmi biri tam, sekizi eksik yirmi dokuz yazma nüshasının tanıtımı Cevat İzgi tarafından yapılmıştır. Taşköprî-zâde ömrünün sonlarına doğru Miftâhu’s-Saʿâde’nin Medînetü’l-ʿUlûm adıyla bir özetini yazmış, oğlu Kemâleddin Mehmed Efendi de eseri Mevzû‘atü’l-Ulûm ismiyle Osmanlı Türkçesine tercüme etmiştir. Miftâhu’s-Saʿâde ilk defa Haydarâbâd’da basılmıştır (1329/1911) Eserin ilmî neşrini Kâmil Kâmil Bekrî ve Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr yapmıştır (Kahire 1968). Eser, Osman Reşer tarafından Almancaya Taşköprüzâde’s Miftâh es-Saʿâde (Islamische Ethik und Wissenschaftslehre 10. Jahrhunderts d. H. nach dem druck Haiderabad 1329) adıyla eksik olarak çevrilmiştir (Stuttgart 1934).

Yazarın biyografisi için bkz. “Taşköprî-zâde, Ahmed İsâmeddin Ebülhayr Efendi ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/taskopruzade-ahmed-isameddin-ebulhayr