Müellifin dinî, tasavvufi ahlâkî konularda bilgi ve öğüt veren mesnevi şeklinde yazılmış, 4954 beyitlik bir eseri. Miftâhü’l-Ferec, Sadi’nin Bostan ve Gülistân’ı, Mevlânâ'nın Mesnevi’si, Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’si gibi insanlara hayatta karşılaşabilecekleri sıkıntılar hakkında dersler veren yol gösterici hikâyelerden oluşur. Hikâyelerde gözlem gücü, anlatımdaki canlılık ve güncelliği koruma dikkat çekicidir.

Mürettep divanlarda olduğu gibi eserde tevhid, münâcât, na’t, cihâr-yâr-ı güzîn, devrin padişahına methiye, hatime kısımları bulunmaktadır. Eser Allah'ın sıfatlarını, Esmâ-yı Hüsnâ'yı anarak öven 75 beyitlik mesnevi tarzında kafiyelenmiş bir tevhidle başlayıp yine Allah'ın sıfatlarını öven 18 beyitlik “Kaside” başlığını taşıyan bir manzumeyle devam eder. İlk beyiti mukaffa olmayan bu kısım, daha çok kıt’aya benzer. 15 beyitlik mesnevi tarzında bir münâcâttan sonra anlatılan durumlara uygun düşen altı hikâye gelir. Bu hikâyelerin içerisinde şâirin doğrudan öğüt verdiği de görülür. Sonra 38 ve 88 beyitlik peygamberin niteliklerini öven na’tler ve bir cihâr-yâr-ı güzîn ile kaside şeklinde 43 beyitlik bir na’t gelir. Bundan sonra Peygamber’e hitap eden 21 beyitlik bir kıt’a yer alır. Taç beyitin de bulunduğu bu bölüm, kıt’adan ziyade kaside şeklinde yazılmış na’tın devamı gibi görünmektedir. Bu kaside, Miftâhü’l-Ferec’in sebeb-i te’lif kısmında yer alır. Mesnevi tarzında kafiyelenmiş bu bölümün ilk beyitlerinde Cemâlî’nin kendi durumu ve hayata bakışı hakkında ipuçları bulunur.

Eserin bundan sonraki beyitlerinde her ne kadar bağ, bahçe tasviri görülse de ders alıcı bir bakış vardır. Cemâlî, burada Gülşen-i Uşşâk (Hümâ ile Hümâyûn), acayip sanatlarla dolu olduğunu bildirdiği Resâ’il adlı eserlerinden de söz eder.

Şair, “Anı terkîb eyledün Sultân içün / Bunı terkîb it Mehemmed Hân içün” beyitiyle Miftâhü’l-Ferec’i Sultan Mehmet Han, yani Fâtih için yazdığını belirtir. 37 beyitlik Fâtih’i öven methiyeden sonra 41 beyitlik sebeb-i te’lifin tamamlandığını bildiren bir kısım gelir. Methiyede Cemâlî divanındaki 86 beyitlik Fâtih Sultan Mehmet kasidesi de yer alır. Kasidenin içerisinde bir tegazzül ve padişaha hitap da bulunmaktadır. Bundan sonra 1168. beyitte asıl mesnevinin başladığı bölüme kadar, duruma ve sözlere uygun düşen hikâyeler anlatılarak hayat ve dünyayla ilgili uyarılarda bulunulur. Ayrıca Cemâlî’nin şiirle ilgili düşünceleri yer alır.

Cemâlî, altı beyitlik, gaflet içinde bulunan insanlara seslenen bir girişten sonra Tanrı’nın insanlara verdiği emanetleri altı başlık altında toplayarak öğütte bulunur. Emânet-i Evvel, Emânet-i Sâniye, Emânet-i Sâlise, Emânet-i Râbi’a, Emânet-i Hamise, Emânet-i Sâdise başlıkları altında sırasıyla Tanrı’nın insana vermiş olduğu baş, göz, kulak, dil, el, ayak gibi organların özelliklerinden ve iyi yolda Tanrı’nın emirlerine uygun şekilde kullanılmaları gerektiğinden söz eder.

Şair, öğütler verirken de her duruma uygun hikâye anlatır. Tanrı yolundan uzaklaşanlara Şeyh Basri ve Râbi’a’nın karşılaşmaları anlatılır. Başka bir hikâyede dünya malına tamah eden bir kişinin öteki dünyada fareye dönüşmesi anlatılır. Yine Sultan Mahmud’un toprak kazma işinde çalışan bir işçiyi zengin etmesinden sonra, işçinin toprak kazma işinde çalışmaya devam etmesine şaşırması, işçinin mutluluğu bu işte bulması anlatılır. Kısacası mesnevide dünyanın kötülüğü ve gerçek mutluluğun yolu çeşitli hikâyelerle anlatılarak gafletteki insanlar uyandırılmaya çalışılır.

“Fî-Nasâ’ihi’l-Müfîdeti’l-’Âmmet” başlığı altında yine doğrudan nasihatler ediliyor. Burada biri Arapça, üçü Farsça olmak üzere dört beyit ve Arapça Farsça mülemmâ bir kıt’anın yer aldığı da görülür. Burada birçok mesnevide yer alan biri Musevî, biri Hristiyan ve diğeri Müslüman Türk olan üç arkadaşın yolda giderken bir para bulmaları, bu parayla helva almaları, anlatılır.

Eserde daha sonra İnsanda Bulunmaması Gereken 10 Kötü Özellik, “Matla’-ı Kelâm” başlıklı bir girişten sonra Sıfat-ı Evvelî, Sıfat-ı Sâniye, Sıfat-ı Sâlise, Sıfat-ı Râbi’a, Sıfat-ı Hâmise, Sıfat-ı Sâdise, Sıfat-ı Sâbi’a, Sıfat-ı Sâmine, Sıfat-ı Tâsi’a, Sıfat-ı Aşire başlıkları altında sırasıyla 1. Hasislik, 2. Uzun süreli emel, 3. Kibir ve kin, 4. Başkasınm ayıbını görmek, 5. Bir işi düşünerek yapmamak, 6. Şarap içmek, 7. Namaz kılıp oruç tutmamak, 8. Hayâsızlık, 9. Zina, l0. Riyâ konularında bilgi ve öğüt verilmektedir. On kötü sıfatın zararlarının çeşitli hikâyeler, sözler, âyet ve hadislerle anlatıldığı bu bölüm, bir bakıma mesnevinin asıl kısmını oluşturur. Şair, burada bu sıfatların kötülüğünü anlattığı gibi, tersi durumdan da söz ederek iyiliğin yararlarını belirtmektedir.

Eserin sonunda 56 beyitlik bir Hâtime kısmı vardır. Şair, bu kısımda eserini tamamladığı için Tanrıya şükreder; boş söze yer vermediğini, adeta kılı kırk yardığını, çok dikkatli yazdığını belirterek eserini över. Yine eserin sonunda yer alan tarih kaydına göre eser, 860/1455, 1456 yıllarına rastlar.

Şair, kitabın sonundaki 12 beyitlik münâcâtta eserin okuyanlara yararlı olmasını diler. Ayrıca 16 beyitlik kendisine hitap ettiği kısımda kendisine “boş sözleri bırakmayı, tevazu sahibi olmayı, susmayı, kusurunu sabırla tamamlamayı öğütler. Ayrıca Firdevsî’nin başından geçen bir olayı anlatarak şiir ve sözün gücünü belirtir. Cemâlî, duruma uygun üç hikâye anlattıktan sonra, “Çün bu du’â ile temâm oldı kelâm / Hak kabûl itsün keremden ve’s-selâm” beyitiyle eserini bitirir.

Miftâhü’l-Ferec, klasik mesnevi biçimine uygun olarak yazılmış, âyet ve hadislere telmihte bulunarak dinî, tasavvufî, ahlâkî konularda öğütler veren yüz kadar hikâyenin yer aldığı, hayat tecrübelerinin anlatıldığı, rahat ve huzurlu bir hayat için yol gösteren, dersler veren bir eserdir.

Şairin biyografisi için bk. "Cemâlî, Bâyezîd". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cemali-bayezid