- Yazar Biyografisi (TEİS)
Koca Nişancızâde Celâlzâde Tevkii Mustafa Çelebi Efendi (ö. 975/1567) - Madde Yazarı: Doç. Dr. Nuran ÇETİN
- Eser Yazılış Tarihi:?
- Yazıldığı Saha:Anadolu-Osmanlı
- Edebiyat Alanı:Tekke Edebiyatı
- Dönemi:16. Yüzyıl
- Dili:Türkçe
- Alfabesi:Arap
- Yapısı:Mensur
- Niteliği:Telif
- Türü/Formu:Dinî-Tasavvufî-Ahlaki Eser
- Yayın Tarihi:26/08/2022
MEVÂHİBÜ’L-HALLAK FÎ MERATİBİ'L-AHLÂK (NİŞÂNÎ)
Esmâ-i Hüsnâ ile ilmî irfânî, ahlâkî konuları açıklayan eserKoca Nişancızâde Celâlzâde Tevkii Mustafa Çelebi Efendi (ö. 975/1567)
ISBN: 978-9944-237-87-1
İyi huyların Allah'ın isim ve sıfatları çerçevesinde izah edilip kötü huyların neticelerinin ele alındığı eser. Mevâhibü’l-hallâk fî merâtibi’l-ahlâk (Ahlâkın Mertebelerinde Yaratan’ın Mevhîbeleri) 362 varaktan ve 56 bölümden müteşekkildir. Emeklilik yıllarında kaleme aldığı bu telifini Celâlzâde, Kanûnî Sultan Süleyman’a ithaf eder. Mevâhibü’l-hallâk Süleymaniye Ktp. Âşir Efendi nr. 174; Bağdatlı Vehbi nr. 763; Fatih nr. 3521; Hacı Mahmud Efendi nr. 1578 ve nr. 1605; Hamidiye nr. 706; Laleli nr. 1612; Mihrişah Sultan nr. 275; Zühdü Bey nr. 639; Nuruosmaniye Ktp. nr. 2629 ve 2630; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Revan Kitaplığı nr. 396, nr. 410, nr. 3068, nr. 3069, Hırka-i Saadet nr. 370’te kayıtlıdır.
Müellif klasik eserlerde olduğu gibi hamd ve senâ cümleleri ile telife giriş yapar. Celâlzâde izâhına yer verdiği konuları âyet- ve hadîslerin yanı sıra menkıbe ve muhtelif hikâye örnekleriyle ele alır. Eserin giriş kısmında kırmızı kalemle âyet-i kerîmelere yer verir. Âyetlerin hemen ardından Hz. Peygamber’e salât cümleleriyle devam eder. Sonrasında ashâbın ser-halkası Hz. Ebû Bekir, âdâletiyle kâmil Hz. Ömer, hayâsıyla ünlü Hz. Osman, veciz kelâmı, nesli ile öne çıkan Hz. Ali ve onun evlâdları Hz. Hasan, Hz. Hüseyin’in isimlerini zikreder. “Muhakkak ki sen güzel bir ahlâk üzeresin.” (Kalem 68/4) âyet-i kerîme çerçevesinde Hz. Peygamber’in ahlâkının kitaplarda yazılı olduğunu belirterek ilk olarak onun bu yönüne vurgu yapar. Ardından genişçe yer verdiği övgü ifadeleri ile Kanûnî Sultan Süleyman’ı zikreder. Onun döneminin, tarihteki en güzel zamanlardan biri olduğunu belirtir. (Celâlzâde 2b-3b).
Celâlzâde, eserinin önemli kısmında Esmâ-i Hüsnâ’nın şerhini yapar. Âyet ve hadislerle ahlâkî mevzuları vurgular. Konuları anlatırken mevzuya dair İbrâhim Ethem, Bâyezd-i Bistâmî, Osmân b. Affân gibi zevatın hayat hikâyelerine yer verir. Meselâ el-Kahhar ismiyle ilgili olarak “Mülk kimindir? Tek ve Kahhâr olan Allah’ındır.” (Mü’min 40/16) âyetini zikreder (Celâlzâde 20b). Ona göre Allah Teâlâ’nın isimleri ne kadar zikredilirse tecellisi o kadar çok hâsıl olur. Bu anlamda Vehhâb ve Rezzâk ismini, “Allah’ın nimetini saymaya kalksanız sayamazsınız.” (Nahl 16/18) âyetiyle anlatır. Ona göre Allah’ın verdikleri yeme içme, giyme gibi zâhirî olacağı gibi mânevî de olabilir. Ve mânevî rızkın nihâyeti yoktur. Kulun ibâdet ve taate devam etmesi, Allah Teâlâ’nın kuluna muhabbeti, rızâsı nihayetsiz rızıklar arasındadır (Celâlzâde 22a-b). Hak Teâlâ’nın el-Kâbız ve el-Bâsıt isimlerini ise havf ve recâ kavramları çerçevesinde ele alır (Celâlzâde 26a-b). Celâlzâde Allah Teâlâ’nın eş-Şükûr ismi ile ilgili olarak, bir kimsenin üzerindeki nimetler arttığında bu durumun, onun şükrüne delâlet ettiğini söyler. Çünkü bu hususta âyet-i kerimede “Eğer şükrederseniz nimetimi mutlaka arttırırım.” (İbrahim 14/7) buyrulmaktadır (Celâlzâde 34a). Celâlzâde her bir esmâyı âyet-i kerîme, hadîs-i şerîf, menkıbelerle, velîlerin sözleriyle tanıtır. Celâlzâde, eserin telif sebebi ile ilgili olarak “İnsanların en hayırlısı insanlara faydalı olandır.” (Buhârî, Megâzî, 35) hadisini zikreder (Celâlzâde 4b). Eserinin mukaddime, hâtime ve ahlâka dâir bablardan bunların da hulkun beyânı ve vasıflarından müteşekkil olduğunu belirtir. Eserin mukaddimesinin esmâ-i aliyye, hâtimesinin ise Hz. Peygamber’e salât olduğunu söyler. Eserin uzunca bölümünde Mûsâ (as) ve İsâ (as)’ın kıssasına yer verir. Eserinde îmân, ahlâk, sıdk, ibâdet, ihlâs, hayâ, tevekkül, rızâ, emânet, saâdet, akıl, şükür, sabır, uluvvü’l-himmet, edeb, tevazu, saltanat, vezaret, adalet, insâf, meşveret, şecâat, sehâvet, ihsân, ilm u sühan nasihat, kitmân-ı esrâr, iffet, hilim, vefâ, şefkat, azim, gayret, teyakkuz, incâh-ı hacât, iğtinâm-ı fırsat, hikd ve hased, dua, tevekkül, imâmet, akıl, sabır, edeb, avf, vezâret, meşveret, nasihat, fenâ, mertebe-i riâyet-i hukûk, azim, gayret, hayrât, teyakkuz, firâset, teenni ve teemmül, iğtinâm-ı fırsat, mücâleset, batâlet, riâyet-i ahd, hased, samt ve sükût, sebât, tereddüd, aziz ve zelil, siyâset, tahâret, samt ve sükûn, nemime, mezemmet, tama‘, salavât gibi birtakım ilmî, irfânî, ahlâkî mertebelerden bahseder.
Eserden Örnekler
“An-muhallefât-ı el-Hâc Mustafa Ağa Dârüssaâde el-merhûm Sene 1305. Tercümân-ı Divan-ı Hümâyûn” ile “Kitâbü’t teʻlîf-i merhûm mağfûr Mustafa Çelebi Nişânî-i Dergâh-ı âlî be-maʻrûf Celalzâde” ve “Mustafa Ağa. Dehale fî növbeti'l-fakîri ilallâhi teʻâlâ Hacı Mustafa Ağa mülken sahîhen şerʻiyyen inşâallâhü teʻâlâ” Hâzâ Kitâbü Mevâhibü'l-Hallâk fî Merâtibi'l-Ahlâk ifadeleri bulunur.
İkinci giriş kapağında “Kad meleke hazâ Mustafa Ağa Ağa-i” burada birkaç kelimenin üzeri çizilmiştir. Mührün üzerinde “Kitâbü Süleymannâme sâhibuhû Mustafa Ağa” Mühürde ise “El-hamdü lillâhi'llezî hedânâ li-nehtediye vemâ künnâ li-nehtediye levlâ en-hedânallâh” altında tuğra vardır. Tuğranın altında ise “Kad vakafe hâze'l-kitâbi'l-cemîl Hazret-i Sultani'l-aʻzami'l-celîl es-Sultân el-Gâzî Mahmud Han -edâmallâhü devletehû ilâ âhiri'z-zamân. Harrarahû el-fakiri ilallâhi'l-kadîr Derviş Mustafa el-memur bi-nefs Evkâfi'l-Harameyni'ş-şerîfeyin -gufira lehû- ifaedeleri yer alır. Mühür: 3525
Hamd ü sipâs-ı bi-had ve şükr-i bî-kıyâs velâ yuʻad cenâb-ı Hakk'a -celle ve alâ- zümre-i insândan ashâb-ı fazlı şeref-i nutk ile fâyik ve mümtâz. Ebrâr ve ahyâr-ı insî mevhibe-i ahlâk-ı hamîde ale'l-husûs atıyye-i behiyye-i akl ile müşerref ve ser ifrâz kıldı kemâl-i sunʻ-ı bedîʻ-i bîçunu zuhûruna emr-i kâf ve nûn ile etbâk-ı semâvât-ı zâhirde bî-sütun ve muʻallak sakf-ı merfûʻ sahn-ı zemîn ve sofa-i hak-i bihâr ve cibâl ve hüşk ve ter sahrâ ve hâmûn ve tilâl ile serâser ferş-i masnûʻdur. Semâda meşiyyeti müteʻallik olduğu ecrâm-ı nûr irtisâma tulûʻ ve gurûb ve zuhûr ve guyûb takdir edip anları envâʻ-ı fevâyid-i kâmile ve avâyid-i şâmilesi ile erbâb-ı akla müsahhar eyledi. Tekaddeset âlâuhû ve arzda esnâf ve envâʻ nebâtât ve eşcâr ve ahcâr maʻâdin ve cevâhir ve vuhûş ve etyârı nevʻ-i beşer istirâhat ve asayiş etmeye esbâb-ı maʻâş eyledi. Tetâbeʻat niʻamâuhû. Bu maʻnâ nişân-ı şerʻ-i pâk rasîsü'l-erkândır ki arz ve semâ vahdâniyyet-i Hakk'a celle ve alâ ulvî ve suflî iki şâhid ve burhan iki hüccet-i kâtıʻa-i celileti'ş-şândır. Ve in teʻuddû niʻmatallâhi lâ tuhsûhâ asıl niʻmet-i aliyye ve mevhibe-i seniyye şân-ı erbâb-ı irfânı envaʻ-ı merâtib-i behiyyeye fevz ile refîʻ ü bülend suver-i bedîʻa-i kemâlât ile ercümend eyledi zebânı tesbîh ve senâsına bülbül güyâ müzâkere-i eltâf ve ihsanına [1b] […] kıldı. Şerʻ-i münîri şemʻine pervâne canı […] ve cûyân mehr tâbân cenanı hidâyeti subhüne rûşen-i hurşîd drahşan eyledi. Elâ lehü'l-halkü ve'l-emrü tebârekallâhû ahsene'l-hâlikîn şahbaz-ı akla perr ü bâl verdi. Evc-i asümân-ı maʻârife urûc eder bedâyiʻ ve garâyib masnûʻât-ı ilâhî mahsûs ve maʻkûl olur. Merrât-ı çeşme celâ ile âyine-i musaffâ eyledi. İki sırran perde içre mahfuz hicâbdan keşf-i nikâb ederse zemînden âsümâna varınca suret […]. Çehre-i hevâ ve elvân garb ve şark muʻâyen ve manzûr olur. Ve âlem-i gayb ki envâr-ı uyûnun anda tâbı zebûndur. [2a]
Kaynakça
Celâlzâde, Nişancı Mustafa Çelebi Efendi. Mevâhibü’l-hallâk fî merâtibi’l-ahlâk. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi. Fatih. No. 3521.
Kerslake, Celia (1993). “Celâlzâde Mustafa Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 7: İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 260-262.
Kumru, Coşkun (2014). “Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa Çelebi ve Eserlerine Toplu Bir Bakış”. Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi. 6 (1): 201-213.
Yılmaz, Mehmet Şakir (2006). Koca Nişancı of Kanuni: Celâlzâde Mustafa Çelebi, Bureaucracy and “Kanun” in the Regin of Suleyman the Magnificent (1520-1566). A Ph. D. Dissertation, Department of History, Ankara Bilkent University.
Atıf Bilgileri
Benzer Eserler
# | Madde | Yazar | Madde Yazarı | İşlem | ||
---|---|---|---|---|---|---|
1 | TERCÜME-İ Mİ'RÂCU'N-NÜBÜVVE FÎ MEDÂRİCİ'L-FÜTÜVVE (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Prof. Dr. Sadık Yazar |
Görüntüle | ||
2 | TABAKÂTÜ’L-MEMÂLİK VE DERECÂTÜ’L-MESÂLİK (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN |
Görüntüle | ||
3 | FETİH-NÂME-i RODOS/ FETİH-NÂME-İ CEZÎRE-İ RODOS (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Araş. Gör. Sevgi Kübra Akdemirel |
Görüntüle | ||
4 | CEVÂHİRÜ'L-AHBÂR FÎ HASÂİLİ'L-AHYÂR (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Dr. Duygu KAYALIK ŞAHİN |
Görüntüle | ||
5 | MOHAÇ-NÂME (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Araş. Gör. Sevgi Kübra Akdemirel |
Görüntüle | ||
6 | FETİH-NÂME-İ KARABOĞDAN (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Dr. Öğr. Üyesi Emel NALÇACIGİL ÇOPUR |
Görüntüle | ||
7 | SELİMNÂME/ MEÂSİR-İ SELİM HÂNÎ (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Prof. Dr. Sadık Yazar |
Görüntüle | ||
8 | TÂRİH-İ KAL’A-İ İSTANBUL VE MA’BED-İ AYASOFYA (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN |
Görüntüle | ||
9 | MENSUR ŞEHNÂME (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN |
Görüntüle | ||
10 | HEDİYETÜ'L-MÜ'MİNÎN (NİŞÂNÎ) | Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi | Dr. Öğr. Üyesi Rabia Doğru |
Görüntüle | ||
11 | RİSALE-İ TEVHÎDİYYE (İLÂHÎ) | İlâhî, Şeyh Ahmed İlâhî Efendi | Dr. Nuriye İnci |
Görüntüle | ||
12 | ÂDÂB-I MES'ÛDÎ'YE HÂŞİYE (MÜ'MİN) | Mü'min | Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal |
Görüntüle | ||
13 | TARİKATNÂME (SÜNBÜL) | Sünbül, Şeyh Yusuf Sünbül Sinan Efendi | Araş. Gör. Dr. MUHAMMET AKİF TİYEK |
Görüntüle | ||
14 | ER-RIHLETÜ’S-SENİYYE VE’L-VASIYYETÜ’L-BEHİYYE Lİ’L-FUKARÂİ’L-HALVETİYYE (ŞÂH VELÎ AYINTÂBÎ) | Şâh Velî Ayıntâbî, Askerî | Prof. Dr. Ali ÖZTÜRK |
Görüntüle | ||
15 | ETVÂR-I SEB‘A (ŞÂH VELÎ AYINTABÎ) | Şâh Velî Ayıntâbî, Askerî | Öğretmen Cemile Sağır |
Görüntüle | ||
16 | NAKDÜ'L-HÂTIR (ŞEMSÎ) | Şemsî, Şemseddîn Sivasî (D. 926/1520 - Ö. 1006/1597) | Öğretmen TALAT OLGUN |
Görüntüle | ||
17 | MENÂKIB-I EMÎR SULTÂN/MENÂKIB-I CEVÂHİR ( YAHYÂ BİN BAHŞÎ) | Yahyâ Bin Bahşî | Dr. Öğr. Üyesi abdullah uğur |
Görüntüle | ||
18 | MİRÂTÜ’L-ÂŞIKÎN (EROĞLU NÛRİ) | Eroğlu Nûri | Doç. Dr. FİDAN ÇERİKAN |
Görüntüle | ||
19 | TASAVVUF Bİ’T- TARİKAT (EROĞLU NÛRİ) | Eroğlu Nûri | Doç. Dr. FİDAN ÇERİKAN |
Görüntüle | ||
20 | DİVÂNÇE (HALÎL-İ MAR'AŞÎ) | Halîlî, Halîl-i Mar’aşî | Dr. Öğr. Üyesi Lütfi Alıcı |
Görüntüle |