Anadolu Selçukluları devrinin çok yönlü ve âlimlerinden olan ve Danişmend-i Rûmî diye şöhret bulmuş, Ahî teşkilatının baş mimarı Ahi Evren Şeyh Nasîrü’d-dîn Mahmud el-Hoyî’nin metâli’ül-İman (İmanın boyutları) adıyla bilinen daha çok tasavvuf ve itikat konularının ele alındığı Farsça eseridir.

Ahi Evren bu eseri, Ahi Teşkilâtı’nın yapısı içerisindeki esnaf ve sanatkârlar zümresinin manevi dünyalarını tarif, inanç dünyalarını inşa etmek ve onlara belli bir inanç formasyonu kazandırmak için kaleme almıştır. İman esaslarının ilmihali niteliğindeki eser, Somuncu baba diye tanınan Hamidü’d-din el-Aksarayî’nin oğlu şair Yusuf Hakikî tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. Müellif, eserin önsözünde yaşadığı yüzyılda iman ve itikat esaslarının zayıfladığını, bu zayıflayan inançları daha da kuvvetlendirmek için bu eseri kaleme aldığını belirtir (Bayram 1996: 35). Eser; giriş (Fatiha), üç doğuş (matla) ve sonuç (hatime) olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Fatiha bölümünde insanların iki kısma ayrıldığını, bunlardan bir kısmı peygamberlere tabi olduğunu, diğer kısmının ise, aklî güçleriyle kurtuluşa erdiğini anlatır. Birinci matla’ bölümünde Allah’a iman hakkında olup üç kevkebeye ayrılır. İkinci matla’ bölümünde, peygamberlere iman konusunda olup iki kevkebede mütalaa edilir. Üçüncü matla bölümünde ise, ahiret gününe iman konusu ele alınır ve iki kevkebede izah edilir. Hatime bölümünde, mü’min için iki yolun olduğunu, biri müctehidlerin ortaya koyduğu kitap, sünnet, kıyas ve icmanın prensiplerine uymak, diğeri ise tasavvuf yolu olduğunu belirtir. Bu yolda peygamberlerin ümmetlerini kurtuluşa vesile oldukları gibi içinde bulundukları şeyhlere uymanın zorunlu olduğundan bahsedilir (Ahi Evren 1262: 32-49).

Eserde ele alınan konuları özetlemek gerekirse; Cenab-ı Allah’a hamd ve övgü, Hz. Muhammed’e salat ve selam, kötülüklerden, cehaletten, inançsızlığın artmasından şikâyet, adeletsizliğin çoğalmasından bahseder. Eserin devamında hak ve batıl mücadelesinin bitmeyeceği; Allah’a, rasulüne, Kuran’a ve ahirete imân etmenin gerekliliği üzerinde durulur. Peygamberin sünnetine bağlı kalınmasının gerekliliğine vurgu yapılarak kurtuluşun ancak sünnete ve icma-ı ümmete uymakla mümkün olacağı dile getirilir. Bu sebeple de tasavvuf yolunun önemine işaret edilir (Bayram 1995: 88). Ahi Evren, Metali’ül-İman adlı eserinde sünni bir anlayışla iman esaslarını öz bir biçimde aktarmaya çalışmış ve anlaşılır bir üslup kullanmıştır. Müellif eserinde ayet-i kerime, hadis-i şerif, Tevrat ve İncil nakilleri ve Arapça nakillerden de faydalanmıştır. Yine eserde, çevresindeki esnaf ve sanatkârların manevi duygularını tarif etmiş, belli bir duygu ve düşüncede birleştirmeyi amaçlamıştır (Altuğ 2021).

Eserin şimdiye kadar çeşitli kütüphanelerde biri Türkçe tercüme, diğerleri Farsça olmak üzere yedi nüshası bulunmaktadır. Nüshalar şunlardır: 1. Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Bölümü Nr. 2974; 2. İstanbul Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi Emanet Hazine Bölümü Nr. 1772; 3. Süleymaniye Kütüphanesi Halet Efendi İlavesi Nr. 92/2; 4. Konya Yusufağa Kütüphanesi Nr. 4866; 5. Süleymaniye Kütüphanesi Reşit Efendi Nr. 333; 6. Topkapı Sarayı Müzesi Emane Hazine Nr. 1772; Süleymaniye Kütüphanesi Petev Paşa Nr. 606’da kayıtlıdır (Bayram 1996: 44-47).

Ahi Evren’in biyografisi için bk. “Ahi Evren, Nasıreddin Şeyh Nasıreddin”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahi-evren-nasireddin-seyh-nasireddin