Şemʿî Şemʿullah Mustafa Efendi’nin yazdığı, Mevlanâ Celaleddin-i Rûmî (ö. 1273)’nin altı ciltlik Mesnevî’sinin ilk ve tam Türkçe şerhi. Şemʿî, Şerh-i Mesnevî’nin ilk beş cildinin sebeb-i teşrih bölümlerinde, eseri Sultan III. Murad (ö. 1595)’ın emriyle yazdığını belirtmiş ve ona sunmuştur. Altıncı cilde henüz başlamadan III. Murad’ın vefat etmesi üzerine, dibacede eseri onun emri ile yazdığını belirtmiş ancak onun yerine tahta geçen Sultan III. Mehmed (ö. 1603)’e sunmuştur. Şârih, altı cildin de ferağ kaydı bölümlerinde şerhi ne zaman tamamladığı ve bazı ciltlerin de yazımına ne zaman başladığı hakkında bilgiler vermektedir. Buna göre Şemʿî, Mesnevî’nin ilk cildinin şerhine 995/1587 yılında başlamış ve altıncı cildi 1004/1595 yılında bitirmiştir (Dağlar 2009: 79-87).

Şârih, Şerh-i Mesnevî’nin ciltlerinin dibâcelerinde besmele-hamdele-tevhîd, naʿt, sebeb-i teşrih ve methiye-dua gibi bölümlere yer vermiştir. Bu bölümlerin ardından okuyucuyu şerhe hazırlamak için tasavvuf ıstılahâtından olan “merâtib-i külliye ve hazerât-ı hamse” hakkında bilgi verir. Daha sonra “nevʿ-i insan, ney-insan-ı kamil mukayesesi, mesnevi-Kurʿân-ı Kerim ilişkisi” gibi hususlara değinir. Şemʿî, dîbâce kısmında cümle cümle tercüme ve şerh metodunu kullanmış, metindeki başlıkları genelde bir bütün olarak tercüme etmiş ve gerekli gördüğü durumlarda bazı başlıkları tercümeden sonra şerh etmiştir. Beyitleri şerh etmeden önce mısraları ayrı ayrı tercüme etmiş ve en sonunda beytin şerhine geçmiştir. Beyit şerhinden sonra kelimeler filolojik bir yaklaşımla izah edilmiştir (Dağlar 2009: 88-96).

Şemʿî, Gelibolulu Sürûrî (ö. 1562)’nin Mesnevi şerhinin aksine eserini Türkçe yazdığına dikkat çekerek 16. yüzyılda yazılmış eserlerde kullanılan Osmanlı Türkçesine göre daha sade bir Türkçe kullanmıştır. Şârih, anlaşılır, kısa ve öz yorumlarıyla döneminde ve sonraki dönemlerde rağbet edilen bir eser kaleme almıştır. Esrar Dede onun metodunu “tercüme tarzında şerh” şeklinde nitelendirmiştir (Koçoğlu 2009: 47-49).

Şerh edilen mısraların daha iyi anlaşılması için eserde çeşitli menkıbe, kıssa ve hikâye örneklerine yer verilmektedir. Bunun yanı sıra Bostan, Gülistan, Hafız Divanı, Mantıku’t-Tayr gibi eserlerden alınan manzum parçalarla anlatım güçlendirilmiştir. Temel kaygısı metni doğru biçimde aktarmak olan şârih, şerhte yer verdiği âyet, hadis, kıssa, kelâm-ı kibar ve beyit örneklerini sözlerinin ispatı için kullanmaktadır. Eserde bu yönüyle kanıtlayıcı, öğretici ve öyküleyici anlatım biçimlerine başvurulmuştur (Şahin 2012: 51).

 Şemʿî Mustafa, Şerh-i Mesnevi’yi yazarken tasavvuf, tefsir ve hadis, dil ve belagat, rüya tabirleri gibi pek çok kaynaktan faydalanmıştır. Kûtu’l-Kulûb, Füsûs, Menâkıbu’l-Ârifin, Mahzen-i Esrâr, Mantıku’t-Tayr, Divân-ı Kebir, Divân-ı Hafız, Keşfü’l-Esrâr, Bahrü’l-Hakâyık, Tercümâu’l-Lugâ, Râmûz gibi eserler bunlardan birkaçıdır (Yılter 2016).

Şerh-i Mesnevî üzerine dört doktora tezi hazırlanmıştır. Mesnevi şerhinin I. cildi Abdulkadir Dağlar (2009), II. cildi Turgut Koçoğlu (2009), III. ve IV. ciltleri Oğuzhan Şahin ve VI. cildi Sait Yılter (2016) tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır.

Şârihin biyografisi için bk. “Şemʿî, Mustafa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semi-mustafa