Kaygusuz Abdal'ın dinî-tasavvufî konulu mesnevisi. Kaygusuz Abdal’ın eserlerinin bulunduğu yazmalarda, “mesnevî” başlığı altında üç şiiri kaydedilmiştir. Bunlar “Mesnevî-i Baba Kaygusuz” adı altında verilmiş, ikinci ve üçüncü mesneviler, “Mesnevî-i Sâni” ve “Mesnevî-i Sâlis” şeklinde adlandırılmıştır (Güzel 2021: 98). Mesnevî-i Baba Kaygusuz, bazı yazmalarda Mesnevî-i Sânî ve Mesnevî-i Sâlis ile bir arada bulunmaktadır. Abdurrahman Güzel’in “Birinci Mesnevi” ismini verdiği bu mesnevinin Mesnevî-i Baba Kaygusuz olarak isimlendirilmesinin sebebi, eserin sekiz nüshasından dördünde bu isimle geçmesidir. Bazı kaynaklarda eserin beyit sayısı 1017 (Ayaz 2020; Azamat 2002: 76; Güzel 2004: 117) olarak belirtilse de Zeynep Oktay, yaptığı incelemede eserin beyit sayısını 1033 olarak vermiştir.

Eser, dize sayısı ve kafiye düzeni bakımından mesnevi tipindedir. Vezni mefâîlün mefâîlün feûlün ve fâilâtün fâilâtün fâilün vezinlerine yer yer uymakla birlikte iki vezne göre de imale, zihaf ve hata fazladır. Eserin ilk beyti mefâîlün mefâîlün feûlün veznine uymaktadır (Oktay 2010: 99). Bazı beyitler ise iki vezne de uymadığı için eserin hecenin 11’li kalıbına uygun düştüğü söylenebilir. Ancak bu durumda da beyit düzeninde söylenmiş, yani dörtlük olmayan bir şiir tipiyle karşılaşılmaktadır. Eserde Arapça ve Farsça kelime ve terkipler az olup eser, sade bir dille yazılmıştır (Oktay 2010: 100).

Mesnevî-i Baba Kaygusuz, Türkçe sözcüklerin ağırlıkta olduğu sade bir dile ve açık bir üsluba sahiptir. Bu üslup kendini en çok ahlaki öğütlerin verildiği beyitlerde gösterir. Bu beyitlerde Kaygusuz Abdal; atasözleri, deyimler ve yemek adları, çeşitli halk söyleyişleri gibi kültürel ögeleri sıkça kullanır (Oktay 2010: 100). Eserde anlatılan tek bir hikâye yoktur; konu bütünlüğünü vahdet-i vücûd öğretisi sağlamaktadır. Eserde aynı konu ve kavramlar çok kez tekrar edilir ve konudan konuya geçişte belli bir düzen takip edilmez.

Mesnevî-i Baba Kaygusuz, tasavvufi konuları işlemektedir. Vahdet-i vücûd inancı ve batın-zahir ikiliği üzerine kurulmuş, didaktik vurguları olan bir eserdir. Eserde, Allah’ın varlığı ve sıfatları, peygamber mucizeleri, dünyanın faniliği, ilahi aşk, nefsin terbiye edilmesi, insân-ı kâmil, şerî’at, tarîkat, hakîkat, ma’rifet kapıları vb. tasavvufi konulara ve nasihatlere yer verilmiştir. Sözün öneminden bahsedilmiş, ene’l-hakk kavramına yer verilmiş, bir iş bitmeden diğerine başlamak, kimsenin ayıbını meydana çıkarmamak, düşenin elini tutmak, kibri terk etmek, hakkı batıldan ayırt etmek, her işi ilm ile işlemenin gerektiği konularına temas edilmiş, dünyanın geçiciliği, birlik ve beraberlik, gönül, nefis gibi mevzular işlenmiştir.

Mesnevilerde lirizmin zirvesine ulaşan Kaygusuz Abdal ile ilgili Abdurrahman Güzel, bütün şiirleri içinde en yüksek heyecanın mesnevilerinde, bilhassa birinci mesnevide bulunduğunun söylenebileceğini ifade eder (Güzel 2004: 460). Mesnevi, münâcâtla başlar. Bu kısımda vahdet-i vücûd görüşüne göre Allah’ın peygamberlerde tecelli etmesi şeklinde ifade edilerek bu yolla peygamberlerin adları sayılır. Vahdete dair konulardan sonra Attâr’ın Mantıku’t-Tayr’ına değinilir. Bu eserde, Sîmurg adlı kuşun Kaf Dağı’nda mekân tuttuğu ve cümle kuşların sultanı olduğu ifade edilmiştir. Otuz bin kuş Sîmurg’u arayıp giderler. Sadece biri ona ulaşır ve aynada cemâli görür. Fakat gördüğü kendi nakşıdır (Oktay 2010: 146; Güzel 2004: 118). Mesnevide daha sonra bir pîre bağlanmanın gerekliliğine işaret edilir. Şeriât, tarîkat, ma’rifet ve hakîkat’a (merâtib-i erbaa) ancak pîrin yol göstermesiyle ulaşılır. Konu edinilen mevzulardan biri de “nefs”tir. İnsanın nefsine uymaması tavsiye edilir. Çünkü bir gönüle iki sevgi sığmaz. O halde nefsi bırakmalı ve ona uymamalıdır. İnsanın hayvan olmadığı, dolayısıyla dünya lezzetine gafil olmaması gerektiği belirtilerek bu dünyanın geçiciliği, akıllı olanın dünyayı terk etmesi gerektiği hakkında öğütler verilir. Dünyaya gelmekten murat, mal sahibi olmak değil, Hakk’ı bilmektir. Etraftaki her şeyde Allah tecellî etmiştir. Tekrar öğüt verici beyitlerden sonra Allah’ın her yerde tecellî ettiği anlatılır. Herkesin kendine uygun olan işi yaptığını ifade edilir. Eserde yemek adlarının geçtiği kısım ise oldukça dikkat çekicidir. Bal, yağ, soğan, helva, keşkek, herise, paluze, boranı, çörek, kaygana, yahni gibi isimlerin eserde geçmesi, dönemin beslenme anlayışı hakkında da fikir vericidir. Daha sonra mesnevide her şeyin yerli yerinde olması gerektiğine dair bilgiler verilir.

Mesnevinin 1029. beytinde geçen “Rum ilinde Bekdâşîdür ol ‘âşık/ Abdâl olmış cümle ‘âlemden fârık” (Oktay 2010: 218) ibaresi, Kaygusuz’un Bektaşîlikle olan ilişkisi hakkında bilgi vermektedir. Mesnevi, Resul’ün ruhuna selam verilerek sonlandırılır. Kaygusuz Abdal’ın Mesnevî-i Baba Kaygusuz isimli mesnevisi, Zeynep Oktay tarafından Kaygusuz Abdal’ın Mesnevî-i Baba Kaygusuz’u: Tenkitli Metin ve İnceleme adıyla yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.

Kaygusuz Abdal’ın biyografisi için bk. “Kaygusuz Abdal, Alaeddin Gaybi.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kaygusuz-abdal-alaeddin-gaybi