Mehmed Tevfik’in (Çaylak) Barbaros Hayreddîn Paşa’nın (ö. 953/1546) hayatını ve deniz savaşlarını anlattığı biyografi türündeki eseri. Terâcim-i Ahvâl-i Kapudân-ı Deryâ Meşhûr Gâzî Hayreddîn Paşa Barbaros, Mehmed Tevfîk’in “Meşâhir-i ‘Osmâniyye” başlığı altında, Osmanlı tarihine hizmet etmiş ünlü kişilerin biyografilerini içeren bir külliyat oluşturma amacıyla kaleme aldığı ilk kitaptır. Üç cüz olması planlanan kitabın sadece iki cüzü yayımlanabilmiştir (Akün 1993: 241, 244). 

Eser “Meşâhir-i ‘Osmâniyye”, “Mebâdî-i Ahvâl-i Kapudân-ı Deryâ Gâzî Hayreddîn Paşa” ve “Gazâ-yı Hayreddîn Re’îs” olmak üzere üç ana bölümden oluşmuştur. “Meşâhir-i ‘Osmâniyye” bölümünde “Hâtıra” ve “Lâhika” olmak üzere iki, “Gazâ-yı Hayreddîn Re’îs” başlıklı bölümde ise konuya göre düzenlenmiş on bir alt başlığa yer verilmiştir. Mehmed Tevfîk “Meşâhir-i ‘Osmâniyye” başlıklı ilk bölümde kendisinden önce yazılmış tarihlerden de faydalanarak Orhân Gâzî’den (saltanatı 1324-1262) itibaren Kânûnî Sultan Süleymân (saltanatı 1520-1566) devrine kadar Osmanlı donanmasının tarihini ve belli başlı deniz seferlerini anlatmıştır. Bölümün sonlarında Barbaros Hayreddîn Paşa’nın övgüsüne yer verilmiştir. “Mebâdî-i Ahvâl-i Kapudân-ı Deryâ Gâzî Hayreddîn Paşa” başlıklı ikinci ana bölümde öncelikle Barbaros Hayreddîn’in babası ve kardeşleri kısaca tanıtılmış, daha sonra kardeşi İlyas ile birlikte Trablus’a giderken önlerine çıkan Rodos şövalyeleri tarafından esir alınan Barbaros Hayreddîn’in esaret günlerinden bahsedilmiştir. Bölümün devamında, esaretten kurtulduktan sonra korsanlığa başlayan Barbaros’un korsanlık dönemindeki ilk faaliyetlerine yer verilmiş, Paşa’nın kısa sürede birçok esir ve ganimet ele geçirdiği vurgulanmıştır. “Gazâ-yı Hayreddîn Re’îs” başlıklı son bölüm Barbaros Hayreddîn Paşa’nın gazalarına ayrılmıştır. Diğerlerine kıyasla daha uzun olan bu bölümde Hayreddîn Paşa’nın savaş ve fetihleri üzerinde durulmuş, güç kazanıp Tunus ve Cezayir gibi yerleri fethetmesi ve kısa sürede bölgenin hâkimi olması alt başlıklar hâlinde ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Mehmed Tevfîk’in eser boyunca Barbaros Hayreddîn Paşa’nın kişiliğinden ve hizmetlerinden büyük övgüyle söz ettiği görülmektedir.

Terâcim-i Ahvâl-i Kapudân-ı Deryâ Meşhûr Gâzî Hayreddîn Paşa’nın dili oldukça sadedir. Hayreddîn Paşa’nın gazalarının anlatıldığı son bölümde yer verilen deniz savaşları kimi zaman en ince ayrıntısına kadar okuyucunun gözünde canlandırılmaktadır. Bu özelliğiyle eserin yer yer tarihî bir roman hüviyeti taşıdığını söylemek mümkündür.

On altışar sayfadan oluşan, toplamda 32 sayfalık ilk iki cüz 1293/1877-1878’de Basiret Matbaası tarafından İstanbul’da basılmıştır. Eser üzerine yapılmış herhangi bir çalışma tespit edilememiştir.

Şairin biyografisi için bk. “Tevfîk, Mehmed Tevfîk, Çaylak Tevfîk, Çopur Tevfîk, Mehmed Tevfîk-i Dehlevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevfik-mehmed-tevfik-caylak-tevfik