Âşık Çelebi (926/1520-979/1572) tarafından yazılan şair tezkiresi. Tezkire daha çok Âşık Çelebi Tezkiresi, Tezkire-i Âşık Çelebi olarak bilinse de orijinal adı Meşâ’irüş-Şu’arâ (şairlerin nişaneleri, şairlerin durak yerleri)’dır. Eser 976/1568-69 tarihinde tamamlanıp devrin sultanı II. Selîm’e (1524-1574) sunuldu. Âşık Çelebi nazım-nesir alanında çok sayıda eser vermiş olmakla birlikte onun çalışmaları değerlendirildiğinde tezkire yazarlığının ön plana çıktığı görülür. Meşâ’irüş-Şu’arâ da Âşık Çelebi’nin eserleri arasında en başarılı ve tanınmış çalışmasıdır. Meşâ’irü’ş-Şu’arâ, hacmi, muhtevası, dili ve üslubu açısından Türk edebiyatının en önemli ve en tanınmış tezkirelerindendir. Tezkire, bir mukaddime ve şair biyografileri olmak üzere iki kısımdan meydana gelmektedir. Eserin diğer şair tezkirelerine oranla oldukça hacimli olan mukaddimesinde şiire dair verilen ayrıntılı ve orijinal bilgileri türün diğer örneklerinde bulmak mümkün değildir. Girişte, sözden hareketle şiirin manası, iç ve dış unsurları, Araplarda ve Osmanlıdaki tarihî gelişimi başka kaynaklardan alınan bilgilerle, Arapça, Farsça şiirlerle, ayet, hadis ve kelamlarla desteklenerek anlatılır. Ortalama 35 varaklık bu uzun mukaddimede, sözden hareketle şiir kavramı üzerinde durulur. Şiirin teşekkülü ve tarihçesi ayrıntılarına inilerek incelenir. Şiirin tarihini Hazret-i Âdem’den başlatan Âşık Çelebi, şiirin manasını, kısımlarını, Aristo’nun şiir görüşünü, İslamiyet’te şiirin fonksiyonunu, Araplarda şiirin tarihi seyrini anlattıktan sonra tezkirenin yazıldığı döneme kadar tahta geçen on iki Osmanlı sultanından, bunların şiire olan ilgilerinden ve şair olanlarından bahseder. Bu arada da Osmanlıda şiirin tarihî gelişimini özetler. Daha sonra, şair saymadığı kişileri tezkiresine almadığından, eserine Meşâ’irü’ş-Şu’arâ adını vermesine rağmen aslında muhtevası itibariyle Tevârih-i Şu’arâ denilmesi gerektiğinden bahsederek giriş kısmını bitirir. Bütün bunları anlatırken zaman zaman yararlandığı kaynaklardan, kendi eserinden önce yazılan tezkirelerden, tezkiresinin yazılma macerasından ve hayatından söz eder. Bu arada birkaç şiirini de zikreder. Mukaddime bu şekliyle özellikle şiir ve şiir tarihiyle uğraşanlar için büyük önem arz etmektedir. Önsözden hareketle, müellifin bu bilgilerini toplarken çok sayıda yazılı ve sözlü kaynaktan yararlandığı söylenebilir.

Tezkirenin metin kısmında I. Murâd (1326-1389)’dan itibaren eserin bitirildiği 976/1568-69 yılına kadar yaşayan 426 şair ele alınmış, özellikle müellifin dostu olan şairler samimi ve esprili bir dille, teferruatlı olarak tanıtılmıştır. Şair sayısı açısından Türk edebiyatında kaleme alınmış altıncı büyük şair tezkiresidir. Tezkire yazarlarının bir kısmı ele aldıkları şairi bizzat incelemişler, şairin sanatı hakkında kendi yorumlarını yapabilmişlerdir. Büyük bir kısmı da kendisinden öncekileri taklit etmiştir. Âşık Çelebi ilk kategoriye giren nadir tezkire yazarlarındandır. Eserde kısa biyografilerde verilen bilgiler diğer tezkirelerden pek farklı değildir. Onun eserinin önemli tarafı bizzat şairinden öğrendiği veya yakınlarından duyduğu doğru ve geniş bilgiyi vermesi, bir psikolog gibi şairleri ve olayları tahlil etmesidir. Bu yönüyle eser bir edebiyat tarihinden çok hikâye, hatta roman havası taşımakta ve türünün tek örneğini teşkil etmektedir. Âşık Çelebi şairlerin sanat güçlerini değerlendirirken tarafsız olmaya çalışmakla birlikte zaman zaman bu değerlendirmeye kendi düşüncesini ve yorumunu da kattığı görülür. Eserde, insan tasvirlerinin yanı sıra birçok çalışmaya malzeme olabilecek, tarihçileri, sanat tarihçilerini hatta coğrafyacıları ilgilendiren İstanbul’un semtleri ve Rumeli şehirlerine dair tabiat ve mekân tasvirleri de mevcuttur. Tezkirenin eleştirilen yanı “ebced”e göre tertip edilmesidir. Bu tasnif tarzı eserin rahatça kullanılmasını engellemektedir. Eserin ebcede göre düzenlenmesinin sebebi, yazarın deyişiyle 16. yy.ın diğer şair tezkiresi yazarı Latîfî (1491-1582)’nin “yaran lokmasına tama edip”, Âşık Çelebi’nin fikri olan alfabetik sistemi Çelebi’den önce tezkiresinde kullanmasıdır. Âşık Çelebi, Latîfî’den farklı olmak için eserinde kullanılması zor olan ebced sistemini tercih etmiştir. Müellifin, biyografilerde uzunluk-kısalık açısından bir oran fikrinin olmaması, bazı meşhur şairleri eserine almayı unutması da eleştirilecek noktalardandır.

Âşık Çelebi, üslûp sahibi bir yazardır. Onun tezkiresinde kullandığı dil, oturmuş bir kültür dilidir. Kendine göre estetiği ve tadı vardır. Âşık Çelebi, önceki yazarların eserlerini iyi özümsemiş, kendi bilgi ve yeteneğini bu birikimle ustaca harmanlayarak kendine has bir üslûp ortaya koymuştur. Çelebi, kültürlü ve sanatçı bir sülaleden geliyordu ve iyi bir eğitim görmüştü. Coşkulu, samimi, cana yakın bir tabiatı vardı. Tek dezavantajı kekeme olmasıydı. İşte o, akıcı bir şekilde konuşarak ifade edemediği duygularını ve düşüncelerini kalemi vasıtasıyla çevresine aktarmıştır. Bunu yaparken de Osmanlı Türkçesi yanında Arapça ve Farsçaya hâkim olmasının avantajını da iyi kullanmıştır. Tezkiresinde Türkçe atasözü ve deyimler yanında Arapça, Farsça kelâm-ı kibar, atasözü, deyim ve halk tabirlerini de başarılı bir şekilde anlatıma sokmuştur. Yazarın üslûbu asıl mukaddimede ve dostları olan şairleri anlatırken ortaya çıkar. Buralarda dil, su misali akar gider. Onun nesrinde hâkim olan unsur samimiyettir; içinden geldiği gibi yazar. Âşık Çelebi’nin dilinin en önemli özelliği gerek sanatlı ifadelerde gerekse sade söyleyişlerde hatta Türkçe kelimelerde seciyi başarıyla kullanmasıdır. Eser, Türk şairler tezkiresi geleneğinde başka örneği olmayan eşsiz bir çalışmadır. Daha önce bu sahada yazılmış olan tezkireler, tezkireler dışında kalan mecmua, risale ve çeşitli meslek erbabını inceleyen biyografi çalışmaları, şairlerle ilgili olarak nakledilen rivayetler, şairlerin kendi eserleri, şairlerin bizzat kendileri Meşâ’irü’ş-Şu’arâ’nın kaynaklarıdır. Tezkiresinde kendine ayrı bir bölüm ayırmayan Âşık Çelebi, eserin mukaddimesinde, özellikle de sebeb-i telifte, şair olan aile ve akrabalarının biyografilerinde, yakın arkadaşı ve hocası olan şair biyografilerinde kendi hayatından, sıkıntılarından, olaylar karşısındaki tutumundan da bahsetmiş, okuyucuya kendini sık sık hatırlatmıştır. Müsvedde olan çok eksik ve karmaşık durumda bulunan nüsha Topkapı Sarayı Ktp. Yeniler Nu. 60’ta kayıtlıdır.

Tezkirenin 13'ü yurt dışında olmak üzere 33 nüshası bilinmektedir. Müsveddeden sonra bilinen en eski nüsha 23 Rebiü’l-evvel 975/1567-68 tarihli Selimağa Ktp. Hüdâyî Efendi Nu. 1157’de kayıtlıdır. British Museum’da 6434 numaralı nüshanın Meredith Owens tarafından 1971’de tıpkıbasımı yapılmıştır. Fatih Millet Ktp. Nu.772’de bulunan nüsha ise içinde barındırdığı 87 minyatür açısından çok değerlidir. Bunların 11’i padişahlara, geri kalanı da tezkirede yer alan şair, yazar ve devrin önde gelen kişilerine aittir. Bu minyatürler, Meşâ’irü’ş-Şuarâ’nın söz konusu nüshasından alındığı belirtilmeden pek çok kitap kapağında ya da kitap içinde ve afişlerde kullanılmıştır. Meşâ’irü’ş-Şuarâ Filiz Kılıç tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Çalışmada tezkirenin tenkitli metni, yazarın hayatı edebî kişiliği verilmiş, eser şekil, üslup ve muhteva açısından incelenmiştir. Meşâ’irü’ş-Şuarâ daha sonra bazı ilavelerle 2010 yılında basılmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Âşık Çelebi, Seyyid Pir Mehemmed b. Ali”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/asik-celebi-seyyid-pir-mehemmed