Veysî’nin, el-Kâmûsu’l-Muhît yazarı Fîrûzâbâdî’nin (ö.1414), İsmail b. Hammâd el-Cevheri’nin (ö.1010) es-Sıhâh fi’l-Luğa adlı eserindeki bazı maddelere yönelik eleştirilerine cevap niteliğindeki Arapça eseri. Eserin adı Meracü’l-Bahreyn’dir. Ancak Kâtip Çelebi, el-Kâmûs’a dair çalışmalardan bahsederken, “Ketebe el-mevlâ el-kâdî Üveys b. Mehmed el-ma’rûf bi-Veysî ecvibeten ‘an-i’tirâzâtihi ‘ale’l-Cevherî ve semmâhu Meracü’l-bahreyn (1971: 2/1308): Veysî diye bilinen kadı Üveys b. Mehmed onun el-Cevheri’ye itirazlarına bir cevap yazdı ve onu Maracü’l-Bahreyn diye adlandırdı.” der. Daha sonraki kaynak ve kataloglarda içeriğe işaret eden bu ibare isme eklenerek “el-Cevherî’ye yönelik eleştirilerin cevabında iki denizin karşılaşması” anlamına gelen Meracü’l-Bahreyn fi-Ecvibeti ‘alâ-İ’tirâzâti’l-Cevherî şeklini almıştır. Fîrûzâbâdî’nin eleştirilerini müstakil bir eser olarak kaleme aldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır, anlaşılan el-Kâmûs’ta dile getirdiği eleştiriler daha sonraları biri tarafından derlenerek bir risale haline getirilmiştir. Söz konusu risale kaynaklarda, İ’tirâzâtü Sâhibi’l-Kâmûs ‘ale’l-Cevherî, Mecma’u’s-Su’âlât min-Sıhâhi’l-Cevherî, Su’âlâtu Sâhibi’l-Kâmûs ‘alâ-Mevâddin mine’s-Sıhâh adlarıyla anılmaktadır (Şensoy 1995: 41; Kılıç 1996: 143). Köprülü Kütüphanesi K.1571’de kayıtlı ve Veysî’nin hatt-ı desti olduğu değerlendirilen bir mecmuada Maracü’l-Bahreyn’in taslak niteliğindeki eksik bir nüshasından önce Firûzâbadî’nin eleştirilerini ihtiva eden bu risalesi de yer almaktadır. Bu risalenin sonundaki 1017/1608-1609 kaydı Meracü’l-Bahreyn’in bu yılda yazılmaya başlandığını düşündürmektedir. Ancak Ragıp Paşa Kütüphanesi 1415’te kayıtlı ve Veysî’nin hattı olan nüshada ve ondan istinsah edilen diğer nüshalarda mukaddime bulunmamaktadır ve bazı madde başları da yazıldığı halde altları boş bırakılmıştır. Bu durum yazarın ömrünün eserini tamamlamaya yetmediğini göstermektedir (Şensoy 1995: 37-38). Veysî’nin tespitine göre Firûzâbâdî, el-Cevherî’ye sıralama, noktalama, imla ve anlam yanlışlığı bakımından 308 maddede itiraz etmiştir. Veysî ise bunlardan 220’sine çeşitli kaynaklardan deliller getirerek cevap verir (Şensoy 1995: 38).

Madde başları, es-Sıhâh, el-Kâmûs vb. klasik sözlüklere uyularak kelime köklerinin son harfine göre “bab”lar ve her “bab” içinde ise ilk harflerine göre “fasıl”lar halinde alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Eser 25 bab 145 fasıldan oluşmaktadır. Yazar madde başının altında bazen önce Firûzâbâdî’nin sonra el-Cevherî’nin görüşlerini, bazen de önce el-Cevherî’nin sonra Firûzâbâdî’nin görüşlerini verir. Akabinde kendi görüş ve değerlendirmelerine yer verir. Kendi görüşlerini kanıtlamak için çeşitli kaynaklardan yararlanır ve alıntılar yapar. Ancak bazen doğrudan alıntı yerine oradaki bilgileri kendi cümleleriyle verir ve bunu da belirtir (Şensoy 1995: 38). Veysî eserini telif ederken yararlandığı temel kaynakları sözlük ve dil bilgisi kitaplarıdır. Gerek gördüğü yerlerde edebiyat, fıkıh, hadis, tefsir ve siyer gibi diğer kaynaklara da başvurur. Sibeveyh (ö.180/796), el-Esma’î (212/831), el-Herevî (ö.224/838), ed-Dineverî (ö.282/895), Ezherî (ö.320/981), İbn Cinnî (ö.392/1002), İbnü’l-Kattâ’ (ö.515/1121), Zemahşerî (ö.538/1144), İbnü’l-esîr (ö.606/1215), İbn Manzûr (ö.711/1311) ve es-Suyûtî (ö.911/1505) eserlerinden yararlandığı bilginlerden birkaçıdır. Bazı madde başları belirlenip daha sonra altı doldurulmak üzere tahmini bir boşluk bırakılmıştır. Veysî, Firûzâbâdî’nin eleştirilerinden birçoğunun özgün olmayıp daha önce es-Sıhâh’a haşiye, tekmile, zeyil yazan müelliflerin ileri sürdükleri fikirler olduğunu vurgular. Özellikle es-Sâğânî’nin et-Tekmile ve’z-Zeyl ve’s-Sıla ve Mecma’û’l-Bahreyn’i ve İbn Berrî’nin et-Tenbih ve’l-îzâh’ı Firûzâbâdî’nin en çok yararlandığı kaynaklar olduğunu belirtir. Hatta Veysî, bu iki yazarın eleştirilerinde daha mantıklı bir yöntem takip ettiklerini ve Firûzâbâdî’nin ise onların bakış açısını yanlış anlayarak el-Cevherî’ye haksızlık ettiğini söyler. Veysî eleştiri ve cevaplarında bilimsel etik ilkelerine daima bağlı kalır, Firuzâbâdi’nin haklı olduğu hususlarda hakkını teslim etmeyi de bilir. Ayrıca gerek gördüğü yerlerde “zünâbetü’t-tahkîk: incelemenin devamı” veya “fâide: yarar” başlıkları altında maddeye ilişkin ek bilgilere yer verir (Şensoy 1995: 39,40).

Meracü’l-Bahreyn’in beş nüshası bulunmaktadır. Köprülü Kütüphanesi 1571 (60 yk.) ve Ragıp Paşa Kütüphanesi 1415 (142 yk.) nüshaları müellifin kendi el yazısıyladır. Köprülü nüshası en eski olanıdır ve bir taslak niteliğindedir. Ragıp Paşa nüshası ise eksikliklerine rağmen yazarın elinden çıkmış eserin son halidir. Şehid Ali Paşa 313/5’te kayıtlı nüsha Köprülü nüshasından, Şehid Ali Paşa 2618’de ile Nuruosmaniye Kütüphanesi 4305/4868’de kayıtlı olan nüshalar ise Ragıp Paşa nüshasından istinsah edilmiştir (Şensoy 1995: 40). Eser üzerine bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır. (Şensoy 1995).

Yazarın biyografisi için bk. “Veysi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/veysi-uveys-celebi-uveys-mehmed