Arap atasözleri, edebiyatı ve dili alanındaki çalışmalarıyla meşhur olmuş Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm el-Meydânî en-Nîsâbûrî’nin Arap atasözlerini derlediği Mecma‘u’l-Emsâl adlı eserinin es-Seyyid Hâfız Mehmed Şâkir ibn el-Hâc İbrâhîm Hilmî el-Ayntâbî tarafından Menba‘u’z-Zülâli Ma‘ânî Mecma‘u’l-Emsâli Meydânî adıyla yapılan tercümesi. Mehmed Şâkir Efendi, Divan’ında bu eseri tercüme etmesini şu şekilde ifade eder: “Tercüme eyledim Emsâl’ini Meydânî’nin / Anladım maksadını zât-ı Sıfâhânî’nin” (Firdevsî Kudsî Mehmed Şâkir Gâlib Efendi; Dîvân-ı Firdevsî-i Kudsî, vr. 72b).

Eser, Arap atasözleri konusunda yapılmış en kapsamlı çalışma olup alfabetik olarak sıralanmış altı binden fazla Arap atasözünün ortaya çıkışı, kullanılışı, kullanılan kelimelerin gramer özellikleri ile ilgili bilgiler içermektedir. Eserde, İslam tarihi ve İslam’dan önceki bazı tarihi vakaların da anlatılması ona tarihi bir değer de katmaktadır. Osmanlı sahasında yapılmış muhtasar, nazmen, nesren çevirileri vardır (Tüccar 2004; 501-502). Eser tamamen nesirden oluşmayıp ilgili atasözleri ile alakalı Arapça şiir örnekleri de barındırmaktadır.

Meydânî tarafından yazılan ve Mehmed Şâkir tarafından tercüme edilen eser her ne kadar Arap atasözlerini içeriyor olsa da Türkçedeki atasözleri mantığıyla düşünmemek gerekmektedir. TDK Türkçe Sözlük’te atasözü “Uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, deme, mesel, sav, darbımesel” (https://sozluk.gov.tr/) şeklinde tanımlansa da Meydânî’nin eserinde söyleyeni belli birçok söz de yer almaktadır. Hz. Peygamber’in yahut başkalarının söylemiş olduğu birtakım sözler de atasözü olarak değerlendirilmiştir. Nitekim eserin otuzuncu bâbı Hz. Peygamber’in sözlerine ayrılmıştır. Hâlbuki Türkçede söyleyeni belli olması durumunda bu sözler özdeyiş, vecize olarak nitelendirilmektedir. Dolayısıyla “mesel, çoğulu emsâl, darb-ı mesel” kavramları Türkçedeki hem atasözü hem de özdeyiş, vecizeye karşılık gelmektedir.

Mehmed Şâkir’in Menba‘u’z-Zülâli Ma‘ânî Mecma‘u’l-Emsâli Meydânî adıyla Türkçeye tercüme ettiği eser, dört ciltten oluşmaktadır. Bu ciltlerin tamamı da İstanbul Üniversitesi Nâdir Eserler Kütüphanesi’nde yer almaktadır. Bu ciltlerin tamamı mütercim hattı ile kaleme alınmıştır. Ciltler, 266x195, 175x123 mm ölçülerinde, söz başları kırmızı, mavi, kâğıdı aharlı, cildi sırtı siyah meşin, kapaklar siyah bez kaplı olup varaklardaki satır sayısı farklı, hattı ise rikadır. Her cildin ilk varağında “Mehmed Şâkir” mührü yer almaktadır. İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi’nde bulunan tercümenin I. cildi TY 167’de, II. cildi TY 168’de, III. cildi TY 169’da ve IV. cildi ise TY 170 numarada kayıtlıdır. I. cilt 401 varaktan oluşmakta olup 1289/1872-73 yılında, II. cilt 312 varaktan oluşmakta olup 1290/1873-74 yılında, III. cilt 338 varaktan oluşmakta olup 1291/1874-75 yılında, IV. cilt ise 285 varaktan oluşmakta olup 1294/1877-78 yılında tamamlanmıştır (Odunkıran ve Bilal Alpaydın 2020: 399).

Mütercimin biyografisi için bk. "Şâkir, Hâfız Mehmed Şâkir". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sakir-hafiz-mehmed-sakir