Muallim Naci tarafından yazılan roman. Edebiyat tarihinde kaleme aldığı şiir, mektup, hatıra, çeviri, eleştiri gibi pek çok türle yer alan Muallim Naci’nin yarım kalmış romanıdır. Bu eseri hikâye olarak değerlendirmek de mümkündür. Çünkü eserde bütünlüklü bir olay örgüsü yerine sırasıyla Şeyh Gâlib, Âzâde Gâlib, Sâbir Çelebi ve Ayas Bey’in hikâyeleri kullanılır. Muallim Naci, eserine ifade-i mahsusa başlıklı bir giriş yazar. Burada eserini neden ve nasıl kaleme aldığını izah eder. Sahaflardan aldığı kitaplardan biri olan Mehmed Muzaffer Mecmuası’nın hikâyesini anlatmak ister. Bu kitabı açar, içindekileri okur ve beğenir. Sonrasında kendi eklemeleriyle beraber eserin Ezhar-ı Efkâr bölümünü yeniden yazar.

Eser, iç içe geçen hikâyelerden oluşur. Bunların ilki Şeyh Gâlib’in hikâyesini anlatmaktır, eserin yazılış amacı da budur. Gâlib’in babası Reşid Efendi’nin yakın bir arkadaşı olan Vâhid Efendi onun büyük bir şair olacağını hisseder. Ancak Gâlib Konya’ya gider. Onu geri getirmek ve ailesine kavuşturmak Vahîd Efendi’ye düşer. Aralarında büyük yakınlık doğar hatta Vahîd Efendi’nin doğan oğluna mahlasını Şeyh Gâlib verir. Gâlib, ansızın hayatını kaybedince Vahîd Efendi oğluna Gâlib’in adını verir. Sonrasında olaylar başa döner ve Şeyh Gâlib ile Sürûrî’nin çekişmelerine gelir. Dönemin ileri gelen şairlerini ve onların arasındaki ilişkileri anlatan yazar zaman zaman araya girerek kendi döneminde yaşanan olaylara dair yorumlar yapar. Şairler arasındaki ilişkilere örnek olarak da XIV. Louis devrinde yaşayan Fènelon, Boileau, Racine, Molière gibi isimleri gösterir. Hiciv konusunda ise Nefî ile Boileau’yu mukayese eder. Kendi dönemindeki şairlere ve yazarlara Batılı meslektaşlarına benzeme gayretleri yüzünden hayretle baktığını ifade eder. Fransızların özellikle biyografi yazarlıklarıyla kendi edebiyat ve sanat anlayışlarını sonraki nesillere aktarabildiklerini, bizim edebiyatımızın eksikliğinin bu yönde olduğunu anlatır.

Yaptığı değerlendirmelerden sonra konu yeniden Vahîd Efendi’nin oğlu Gâlib’e gelir. Artık Âzâde Gâlib adıyla anılmaya başlayan bu genç adama Vahîd Efendi’nin âzâdlı kölesi Kanber göz kulak olur. Okula gitmek istemeyen Gâlib’i destekleyen de o olur. Zamanla Gâlib’in okulda öğrenecek bir şeyi kalmadığını düşünürler ve Hoca Vahyî Efendi’nin okuluna devam etmesine karar verilir. Bu okulda Sâbir Çelebi ve Ayas Bey adında iki öğrenci daha vardır. İki yakın arkadaştan Sâbir Çelebi kendini büyük bir şair olarak görür. Ayas da onun bütün şiirlerini beğenir. Çelebi, daha önce Hoca Neş’et’in dairesine devam ederken kendisine yapılan muameleden memnun kalmaz ve bir daha yanlarına uğramaz. Çekingen ve alıngan bir mizacı vardır.

Hoca Vahyî, derslerinde seçtiği divanlardan gazeller okutur. Sâ’ib’in biyografisini yazdırdıktan sonra onun beyitlerini ve mısralarını da defterlerine yazdırır. Ancak şairin yaptığı hataları da dile getirmekten çekinmez. Hocalarının, büyük bir şairi eleştirmesi Çelebi ile Ayas’ın hoşuna gitmez. Çelebi, şairleri söyleten şeyin ne olduğu hakkında konuşurken arkadaşıyla birbirlerini anlayamadıklarını fark eder. 1223/1808 sabahında bir gün Kâğıthâne taraflarında Sultan II. Mahmud’un ve paşalarının dinlenmeye çekilmesi anlatılır. Yeniçerilerin sadakatleri ve itaatkâr tavırları görenlerin takdirini kazanır.

Çelebi ve Ayas’ın yaptıkları sandal gezintisinde suskun oldukları görülür. Çelebi âşık olduğu için acı çekmektedir. Sevdiğinden gelen mektuba karşılık buluşma yerine gittiğinde onu bulamaz. Eve geç vakit döndüğünde ise annesi ve dadısının şiddetli hücumuyla karşılaşır. Onun Ayas gibi bir arkadaşına uyup içki âlemlerinde gönül eğlendirdiğini düşünürler. Ancak Çelebi, âşıktır ve dayanamayıp sevdiği kadını görmek için sözleştikleri günün haricinde bir gün yine sahile gider. Ancak hem sevdiğini göremez hem de gözü yaşlı, yürüyerek evine döner. Ayas ise bütün gerçeği, Çelebi’yi buluşma yerine götüren sandalcıdan öğrenir. Çelebi ise yaşadığı hayal kırıklığından sonra, kadının mektubuna cevap yazma işini Ayas’a bırakır. Ayas, pek gönüllü olmasa da kadınla Çelebi arasındaki ilişkiyi ve Çelebi’nin yaşadıklarını bir manzume olarak anlatır. Eser burada biter. Daha doğrusu yarım kalır.

Eserin kurgusal anlamdaki eksiklikleri onun romandan çok hikâye olarak değerlendirilmesi gerektiğini düşündürür. Ancak eseri yayıma hazırlayan Seval Şahin, metnin başındaki değerlendirme yazısında Mehmed Muzaffer Mecmuası hakkında Tanpınar’ın görüşlerine yer verir ve eserin roman olarak kabul edilmesi gerektiğini söyler.

Eserde doğu ve batı edebiyatlarının mukayesesi yapıldığı gibi sosyal hayatın içinden bazı olaylara da yer verilir. Ancak romanda klasik bir olay-zaman-mekân kurgusu yoktur. “Naci’nin nesri şiirine nazaran daha dağınıktır” (Tanpınar 1997: 606) diyen Tanpınar’ın bu yorumu düşünüldüğünde yazarın bu eserindeki kurgu problemi de anlaşılır. Yazar, hikâye içinde hikâye anlatmayı amaçlar ancak kimi zaman anlatmak istediklerinin dışına çıkar ve araya girerek bilgiler verir. Eserdeki genel eksiklikleri Tanpınar şöyle değerlendirir: “Mehmed Muzaffer Mecmuası’na gelince bu küçük ve dağınık kitap kadar Muallim Naci’yi anlatan başka bir vesika bulunamaz. Vâkıa onun şark ile garp arasında bocalayışını bu yüzden âdeta bir nevi müvazaada yaşayışını, mizacının kendi üzerinde katlanan büyük hamlelerinden ziyade, muayyen iş üzerinde sabırlı çalışmaya müsait olduğunu bütün eseri gösterir. Fakat “Mehmed Muzaffer Mecmuası” daha ileriye gider ve ondaki esaslı noksanı verir” (1997: 608). Ayrıca hayal gücünün eksikliği ve metnin yapısını kurma konusunda da eksiklikleri olduğunu belirtir. Eser için olumlu sayılabilecek tek yorumu ise eserin son bölümünde anlatılan Çelebi karakterinin macerasının Bihruz Bey’in macerasıyla benzeşmesidir.

Saadet gazetesinde tefrika edilmeye başlanan ve manzum-mensur olarak yazılan eser 160 sayfadır. İstanbul A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası'nda 1306/1888 tarihinde kitap olarak basılır. Eserin dili Türkçe, Farsça ve Fransızcadır. Bazı şairlerin Farsça beyitlerine ve Fransız yazarların eserlerinden Fransızca örneklere yer verilir.

Yazarın biyografisi için bk. “Muallim Naci”. Türk Edebiyatında İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci