Mustafa Sâkıb Dede’nin (d. 1062/1651-52 - ö. 1148/1735-36) tam adı Mecmû'atü Nikâti’l-Ma’ârif Ve’l-Hâviyetü Li’l-‘İzâti Ve’l-Letâ’if olan, kendine ait manzum ve mensur parçaları bir araya getirdiği eseri. Eserin Kütahya Vahid Ppaşa İl Halk Kütüphanesi’nde iki nüshası vardır. Sâkıb Dede’ye ait 242 gazel 45 kıta ve bazı mensur parçaların bulunduğu nüshanın (Arşiv numarası: 43 Va 1456, istinsah tarihi: 2 Muharrem 1163/12 Aralık 1749) müstensihi Derviş Muhammed Ali’dir. Sâkıb Dede’nin 240 gazel, 45 kıta ve bazı mensur parçalarının bulunduğu diğer nüshanın (Arşiv numarası: 43 Va 1561) müstensihi ise Sâkıb Dede’nin oğullarından biridir. Bu oğlunun, babası hakkında bir biyografi yazmış olan Ahmed Hâlis Dede (Arı 2018: 3) olabileceği mümkün olmakla birlikte hangi oğlu olduğuna dair kesin bir hüküm vermek zordur.

Mecmuadaki iki beyitlik şiirler “Kıt’a Lehu” başlığı altında verilmiştir ancak bu başlıkla verilen şiirlerin birçoğu aslında kıt'a olmayıp gazeldir. Çünkü birçok şiirin kafiye düzeni aa xa şeklindedir. Bu da kıt'anın en ayırt edici özelliği olan matla beytinin olmayışına uymayan bir durumdur. O halde kıt'a, Sâkıb Dede tarafından terim anlamından ziyade sözlük anlamıyla yani parça anlamında kullanılmıştır. Son dönemlerde ortaya konulan, aa xa şeklinde kafiyelenen her şiirin aslında gazel olduğu görüşüne göre (Kurnaz vd 2010: 48) Nikâtü’l-Ma’ârif’te 243 gazel ve 45 kıt'a vardır.

Nikâtü’l-Ma’ârif’te bulunan gazel (118, 119, 120, 137. gazeller hariç), kıt'a ve rubailer Sâkıb Dede’nin Dîvân'ında bulunmamaktadır. Eserde 3 adet Arapça (70, 213 ve 277) ve 10 adet Farsça (17, 125, 160, 165, 170, 226, 272, 285, 286 ve 287) şiir mevcuttur. Bu şiirler Sâkıb Dede’nin Arapça ve Farsçaya olan vukufiyetini göstermesi bakımından önemlidir. Ancak bu şiirler eserde az bir yekûn teşkil etmektedir. Bu da hedeflenen okuyucu kitlesi ile ilgili bir durumdur. Nitekim Sâkıb Dede şiirlerini fikirlerini neşretmek için kullanmış ve geniş kitlelerin okuyup anlaması için Nikâtü’l-Ma’ârif’te Türkçeyi tercih etmiştir. Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân (Arı 2018: 11) adlı eserinde ağır ve ağdalı bir dil kullanan Sâkıb Dede, Nikâtü’l-Ma’ârif’te yer alan Türkçe şiirlerde genellikle sade bir dil kullanılmıştır. Bunda Sâkıb Dede’nin şeyh kimliğiyle nasihatlerde bulunması, tasavvufu ve Mevlevîliği savunması gibi etkenler rol oynamıştır. Sanatı fikirlerinin neşri için kullanan Sâkıb Dede şiirlerinde birçok atasözü ve deyim de kullanmıştır.

Bir Mevlevî şeyhi olan Sâkıb Dede’nin Nikâtü’l-Ma’ârif adlı eserinde Mevlevîlik tesiri çok canlı bir şekilde kendini göstermektedir. Döneminde yaşanılagelen tekke-medrese çatışması sebebiyle Dîvân’ında olduğu gibi (Arı 2018: 14) bu eserinde de Mevlevîliği yücelten şiirler yazmıştır. Nikâtü’l-Ma’ârif’te çeşitli mensur parçalar da bulunmaktadır ve bunların hepsi Arapçadır. Bunların birçoğunun başlığı ince manalı söz anlamına gelen “nükte”dir.

İki nüshası bulunan Nikâtü’l-Ma’ârif’in tenkitli metni Fatih Bağmancı tarafından yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır (2017).

Şairin biyografisi için bk. "Sâkıb, Şeyh Sâkıb Mustafa Dede". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sakib-seyh-sakib-mustafa-dede