Mecmû‘atü’l-Letâif ve Matmûratü’l-Me‘ârif, Rusûhî’nin Mesnevî sohbetlerinde yaptığı yorumları beğenen dostlarının Mesnevî Şerhi yazması ricasında bulunmaları sonucu yazdığı eseri. Rusûhî şerhe başlamadan önce “Mesnevî Şerhi Projesi”(Ceyhan 2005: 161) kapsamında önce Mesnevî’nin birinci cildinin başında Arapça olarak kaleme alınan dîbâce kısmını Arapça olarak şerhettiği Simâtü’l-Mûkınîn’i yazmış, sonra sırasıyla Mesnevîde yer alan âyet, hadis ve Arapça beyitleri şerhettiği Câmiu’l Âyât’ı, Mesnevî’nin ilk on sekiz beytini şerhettiği Fâtihu’l- Ebyât’ı (Sahîh Ahmed Dede 2003: 288, 293) ve Mesnevî’nin ilk iki cildindeki müşkil beyitleri şerhettiği Hall-i Müşkilât-ı Mesnevî’yi yazarak adeta şerhe hazırlık yapmıştır. Daha sonra ise bu çalışmaları birleştirerek ve bu eserlerde yer almayan Mesnevî beyitlerini de ilâve ederek Mecmû‘atü’l-Letâif ve Matmûratü’l- Me‘ârif adını verdiği Mesnevî Şerhini yazmaya başlamıştır. (Ankaravî 1289: I/46 vd.) İsmâil Rusûhî Dede kendisinden önce yazılan şerhlerden; özellikle Şem‘î ve Sürûrî şerhlerinden istifâde etmişse de, ayet ve hadisler ışığında yaptığı tafsîlatlı yorumlarla onun yazdığı eser, kendisinden önce yazılan ve kelime açıklamaları ve basit yorumlardan öteye gidemeyen Mesnevî şerhlerini gölgede bırakıp Rusûhî’ye Hz. Şârih ünvanını kazandırmış, Mesnevî okutacaklara verilen icâzetnâmelerde, “Şârih Ankaravî’nin tahkîkâtına uyarak” şeklinde bir ibârenin bulunması âdet hâline gelmiştir (Gölpınarlı 1953: 408; Yetik 1992: 60; 1991: III/212; Gültekin 2006: 67-68).

Mesnevîyi şerheden diğer şârihler hep altı cildin şerhini yaparken, Rusûhî, H.1035/M.1625 yılında, H.810/M.1407 târihinde yazılan yedi ciltlik bir Mesnevî’ye rastlamış, yedinci cildin de Mevlânâ’ya âit olduğunu düşünerek (Ankaravî 1289: 1-14) bu cildi de şerhetme yoluna gittiği için eleştirilmiştir. Bedî‘ et-Tebrîzî tarafından yazılıp Mevlânâ’ya isnâd edilmiş olduğu anlaşılan (Ateş 1952: 99 vd.) yedinci cilt, büyük ölçüde altıncı ciltten olmak üzere, önceki Mesnevî ciltlerinin tekrarıdır. Mevlânâ hiçbir eserinde kendisine Mevlâ ve Mevlevî demediği halde bâzı beyitlerde bu kelimelerin yer alması, önceki ciltlerde Fahreddin Râzî’yi kınayan beyitler yer alırken, son ciltte ona övgüler yağdırılması, eserde sâdece Mevlânâ’ya değil, başka bir şâire de yakışmayacak beyitlerin bulunması, (Gölpınarlı 1966: 6/11 vd.) Mevlânâ’nın vefâtından üç yüz altmış üç sene sonra ortaya çıkan yedinci cilde meşhûr Mevlevî şeyhleri ve mesnevîhanlar tarafından karşı çıkılması, Sipehsalâr’ın Menâkıbında Mesnevî’nin altı cild olarak zikredilmesi ve Mevlânâ’nın altıncı cilde başlarken, bu ciltle Mesnevî’nin artık sona erdiğini bizzat haber vermesi vb. sebepler yedinci cildin Mevlânâ’ya âit olmadığını ortaya koymaktadır. Yedinci cildin Mevlevîlerin dili ile İbnü’l- Ârabî’ye çatmak isteyen Hüsâmeddin adında biri tarafından yazılmış olduğu, Rüsûhî’nin de Kadızâdelilere şirin görünmek için bu cildi şerhetmek mecbûriyetinde kaldığı şeklindeki iddia ile (Yavuz 1986: 447-448) ömrünün sonlarını Kadızâdelilerle mücâdele ederek geçiren Rüsûhî’ye büyük bir haksızlık yapıldığı ortadadır (Ali Cânip 1927: 3-5; Yetik 1992: 68-75).

İsmâil Rusûhî Dede eserini meydana getirirken ara sıra Arapça ve Farsça beyitlere yer verse de (Yetik 1992: 63) yalın, sade, anlaşılır ama bununla birlikte sanatkârane bir Türkçe kullanmış, (Banarlı 1976: 700) Farsça olup kültürlü bir kesime hitab eden Mesnevî’nin halk tarafından da anlaşılmasına katkıda bulunmuştur. (Gültekin 2016: 979) Müellif, anlaşılması zor olup açıklamaya ihtiyaç duyan Mesnevî beyitlerini uzun uzun açıklama yoluna giderken, mânâsı kolayca anlaşılabilen beyitleri ise sadece tercüme etmekle yetinmiştir. Hemen herkesin anlayabileceği Şerhu’l- Mesnevî’nin bâzı bölümlerini ise ancak tasavvuf erbâbı anlayabilir, verilmek istenen mesajı en doğru onlar okuyabilir.

Rusûhî’nin Mesnevî’yi şerhederken önceki şarihlerin etkisinde kalarak Muhyiddin İbnü’l- Arabî’nin irfan ve mârifete dayalı tasavufî anlayışına göre yorumlarda bulunması (Ankaravî 1289: VI/332, 351, 416, 453, 553…) Mevlânâ’nın “Vahdet-i Vücûd” nazariyesini işlediği gibi yanlış bir izlenimin ortaya çıkmasına sebep olmuş ve müellif bu yorum tarzını yaygınlaştırdığı için eleştirilmiştir (Gölpınarlı 1953: 2; Yetik 1991: III/212).

Ashab-ı Kiram’ın ileri gelenlerinden, devlet adamlarından, mutasavvıflardan ve çoğunlukla İbnü’l-Fârız olmak üzere şâirlerden alıntılar yapması, zaman zaman fıkhi izahlara girişmesi, (VI/181) âyet-i kerîmeleri sözüne delil olarak getirip manaları ayetlerle açıklığa kavuştururken tefsirlere işaret edip nakiller yapması (VI/6, 28, 123, 169, 261, 380…) ve sadece altıncı cildi şerhederken bu hadislerin üçte biri kaynak yönünden eleştirilse bile mükerrerlerle birlikte 381 hadise atıfta bulunması, Arapça ve Türkçe atasözleriyle, deyimler, hatta batıl inanışlarla renklendirilen halkın anlayacağı bir dili tercih etmesi, sosyal hayattan ve toplum hayatında yaygın olarak uygulanan âdetlerden bahsetmesi vb. sebepler eserin ilgi görmesinin sebepleri arasında sayılabilir (Gültekin 2006: 68-70, 473-478).

Mevlânâ’nın Mesnevî’si İran ve Hint kültürüyle birlikte, önceleri “Doğu şiirinin zirvesi edebî bir metin”, sonraları ise İslam kültürünü yansıtan tasavvufî bir eser olarak kabul edilerek Batı kültürünü de etkilemiş ve neredeyse bütün dünya dillerine tercüme edilmiştir. Rüsûhî Şerhi, İsmet Settarzâde ve Ekber Behrûz tarafından Farsça’ya çevrilmiş, Charles Edward Wilson’un başlatıp Nicholson’un sürdürdüğü Mesnevî’nin Ankaravî bağlamında yorumu İngilizce Mesnevî literatüründe önemli bir yere sahip olmuştur (Ceyhan 2004: XXIX/333).

İstanbul Süleymâniye Kütüphânesi Pertev Paşa Kitaplığı 306 ve 307 numaralarda bulunan  nüsha Ankaravî tarafından Derviş Ganem’e yazdırılan nüshadır. Tâlik bir yazıyla kaleme alınan eserin yazısı düzgün ve okunaklıdır. Altı ciltten oluşan eserin bitiriliş târihi H.1036/M.1626’dır. Eserin yazma ve matbu olarak Süleymaniye kütüphanesinde tesbit edebildiğimiz 73 kaydı bulunmaktadır (Gültekin 2006: 71-76).

Erhan Yetik, Semih Ceyhan, Ayşe Gültekin, Erdoğan Taştan, Ahmet Tanyıldız, Mehmet Özdemir, Hakan Yalap ve Özlem Güngör Mecmû‘atü’l-Letâif ve Matmûratü’l-Me‘ârif üzerinde doktora tezi hazırlayarak eserin tanıtımına katkıda bulunan araştırmacılar olarak dikkat çekmektedirler.

Rusûhî'nin biyografisi için bk. "Rusûhî, Ankaravî İsmail". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rusuhi-ankaravi-ismail