Müellifin vaaz ve irşad meclislerinde istifade etmek üzere hazırladığı Arapça notlarından oluşan eseri. Hüdâyî’nin tefsire dair faaliyetleri onun vaaz ve irşad hizmetleriyle yakından irtibatlıdır. Hazırladığı bu notlar zamanla birikerek Hüdâyî Tefsiri olarak bilinen eserin esasını teşkil etmiştir. Bu şekilde meydana gelen esere Hüdâyî’nin herhangi bir isim verdiğine dair elimizde bilgi mevcut değildir. Müridlerinden Nev‘îzâde Atâî (ö. 1045/1635) şeyhinin tefsirinin adını Mecâlis-i Tefsîr-i Şerîf olarak zikretmiş (Atâyî 2017: 1861), Kâtip Çelebi de (ö. 1067/1657) aynı ismi tekrarlamıştır (Kâtip Çelebi 1287: 114). Eserin geçirdiği safhaları doğru anlamak için Hüdâyî’nin zamanındaki hâlinin Mecâlis ya da el-Mecâlisü’l-va‘zıyye adıyla anılması uygun olacaktır.

1- el-Mecâlisü’l-va‘zıyye

Hüdâyî Tefsiri’nin yarıdan çoğunun aslı ve müellif hattı nüshası Üsküdar Hacı Selim Ağa Ktp.’dedir (Hüdayi Ef., nr. 276, 506 vr.). Bu yazma eser, Hüdâyî’nin vefâtından sonra eklendiği anlaşılan baş tarafındaki "el-Mecâlisü’l-va‘zıyye li-Hazreti’ş-Şeyh Mahmûd Hüdâyî Efendi -kuddise sirruh- bi-hattıhi’ş-şerîf" ifadesinden dolayı el-Mecâlisü’l-va‘zıyye adıyla kayıtlara geçmiş ve tefsirden farklı bir eser zannedilmiştir. Bu nüshada tefsir edilen âyetlerin belli bir sıralaması, mukaddime ve hâtime gibi kısımları bulunmamaktadır.

el-Mecâlisü’l-va‘zıyye’de Hüdâyî’nin 711 vaaz ve nasihat meclisi için hazırladığı, mükerrerler dâhil 1154 âyetin tamamının ya da bir bölümünün tefsiri yer almaktadır. Bazı meclislerin kenarlarında bulunan notlara göre bu yazma eser Hüdâyî’nin şeyhlik döneminin yaklaşık ilk yirmi üç yılına (991-1012/1583-1604) ait vaaz ve nasihat meclisleri için hazırlanmış tefsir notlarını içermektedir. Bu meclisler Sivrihisar, Üsküdar ve İstanbul gibi yerlerde; Şemsi Paşa, Mihrimah Sultan, Fâtih ve Ayasofya gibi camilerde, Hüdâyî’nin Üsküdar’daki zâviyesinde, hatta dost ve müridlerinin dâvetlerinde, hatta oğullarının sünneti ve yağmur duası gibi vesilelerle gerçekleşmiştir.

2- Nefâisü’l-mecâlis

Hüdâyî’nin vefatından sonra halifelerinden Filibeli İsmâil Efendi (ö. 1052/1643) şeyhinin hattıyla olan bütün tefsir meclislerini/metinlerini derleyip toplamış, tefsiri yapılan âyetleri Kur’an’da bulundukları sûre ve âyet numaralarına göre sıralamış, aynı âyetin mükerrer tefsirlerini birleştirmeden peş peşe yazmıştır. Tefsirin bu hâline Nefâyisü’l-mecâlis ya da Nefâisü’l-mecâlis adı da onun tarafından verilmiştir. Fâtiha ve Meryem sûresinden önceki iki kısa mukaddime de ona aittir. Nefâisü’l-mecâlis’in Filibeli İsmâil Efendi’nin hattıyla olan nüshalarından biri Süleymaniye Ktp.’de (Şehit Ali Paşa, nr. 172-174, bu nüshada eksiklikler ve karışıklıklar vardır.), diğeri Üsküdar Hacı Selim Ağa Ktp.’dedir (Hüdâyî Efendi, nr. 267, Meryem sûresinden sonrasına aittir). Nefâisü’l-mecâlis’in başka müstensihler tarafından istinsah edilen iki tam yazma nüshası bulunmaktadır (Âtıf Efendi Ktp., nr. 1553-1554; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 953-956). Eserin kütüphane kayıtlarında Mecâlis, Mecâlis müntehabe, Mietü Meclis mine’l-Kur’ân ve benzeri adlarla geçen eksik veya seçmeler yapılmak suretiyle meydana getirilmiş nüshaları da vardır.

Nefâisü’l-mecâlis’te toplam 1282 meclis bulunmaktadır. Başka bir ifâdeyle Hüdâyî bu tefsir notlarını ya da metinlerini 1282 vaaz meclisi için hazırlamış demektir. Sadece altı kısa sûrenin (Fâtiha, Zilzâl, Asr, Kevser, Kâfirûn ve İhlâs) tamamı tefsir edilmiştir. Yetmiş beş sûreden ise seçilen az veya çok sayıdaki âyetin tamamı ya da bir bölümü tefsir edilmiştir. Otuz üç sûreden ise hiçbir âyetin tefsiri yapılmamıştır.

Hüdâyî Tefsiri’nde çok sayıda âyet tekrar tekrar tefsir edilmiştir ki bunlar tefsir edilen âyetlerin yaklaşık %40’ını oluşturmaktadır. 754 âyet birer defa, 311 âyet ikişer defa, 70 âyet üçer defa, 38 âyet dörder defa, 18 âyet beşer defa, 13 âyet altışar defa, altı âyet yedişer defa, dört âyet sekizer defa, üç âyet dokuzar defa, bir âyet on defa, bir âyet ise on üç defa tefsir edilmiştir. Hüdâyî’nin kendi hattıyla olan nüshada mükerrer tefsirler farklı zamanlarda yapıldıkları için farklı varaklarda bulundukları halde halifesi İsmâil Efendi’nin tertip ettiği Nefâisü’l-mecâlis nüshalarında art arda sıralanmıştır. Bu mükerrer tefsirlerde pek çok tekrarlar olduğu gibi farklılıklar da vardır.

Tamamı veya bir kısmı tefsir edilen toplam âyet sayısı -tekrarlar da dahil- 2031’dir. Tekrarlar sayılmadığında toplam tefsir edilen âyet sayısı 1219’dur. Buna göre Hüdâyî tefsirinde -âyetlerin mükerrer tefsirleri dikkate alınmazsa- Kur’an’ın yaklaşık beşte biri tefsir edilmiş olmaktadır.

Filibeli İsmâil Efendi şeyhi Hüdâyî’nin tefsir edeceği âyetleri Kur’an’dan “tefe’ül” ederek, İsmâil Hakkı Bursevî ise “intihâb tarîkı ile” seçtiğini söyler. Hüdâyî’nin genellikle vaaz ve nasihat meclislerine uygun düşecek, zamana, zemine, şartlara ve muhatapların durumlarına uygun âyetleri seçerek tefsir ettiği söylenebilir. Eserin önemli bir bölümünü oluşturan mükerrer tefsirler, içerikleri bakımından da tekrarlar barındırsa da farklı zaman, mekân ve muhataplar için yazılmış olduğundan farklı bilgiler de içermektedir. Hüdâyî’nin uzun irşad hayatı boyunca önem verdiği konularla ilgili âyetleri tekrar tekrar tefsir ettiği anlaşılmaktadır.

Hüdâyî’nin vaaz ve nasihat meclisleri için hazırladığı bir tür tefsir dersi de kabul edilebilecek bu metinler, tefsir ilmi açısından rivâyet ve dirâyet tefsir metotlarından pek çok özelliği içinde barındırır. Hüdâyî rivâyet-dirâyet, zâhir-bâtın, ibâre-işâret ayrımı yapılmadan Kur’an’ı bütün yönleriyle tefsir etme usulü benimsemekle birlikte tasavvufî şahsiyeti dolayısıyla tefsirin tasavvufî/işârî yönü, nasihat, mev‘ize ve irşad tarafı daha bariz ve öndedir. İsrâilî haberlere, hikâyelere, özellikle zâhid ve sûfîlerin sözlerine, hikâye ve menkıbelerine geniş yer verilmiştir. Filibeli İsmâil Efendi, şeyhinin vaaz meclisleri ve nasihat mahfilleri için hazırladığı bu tefsirde ilâhî mevhibelerden, ledünnî ilimlerden ve hakîkî sırlardan gönlüne doğan şeyler ile bazı değerli kimseler tarafından büyük veliler hakkında nakledilen hikâyeleri ve öğütleri yazdığını belirtir.

Hüdâyî’nin müridlerinden Nev‘îzâde Atâî (2017: 1861), ve Kâtip Çelebi (1287: 114) gibi Hüdâyî’nin tefsirini diğer tefsirlere mürâcaat etmeden yazdığını iddia edenler olmuşsa da tefsir incelendiğinde onun başka tefsirlere atıflar yaptığı, ilgili metinlerle mukayese yapıldığında ise zaman zaman atıf yapmadan ve isim vermeden diğer bazı tefsirlerden ve kaynaklardan faydalandığı açıkça görülmektedir. Hüdâyî, işârî yorumlar konusunda Kâşânî’nin Te’vîlât’ı başta olmak üzere işârî tefsirlerden de istifade etmiştir. Yer yer kendi gönlüne doğan yorumlarına da rastlanmaktadır.

Osmanlı döneminde yaygın olan kürsü şeyhliği, cami vaazları ve dersleri geleneği, Hüdâyî’nin etkisi ve örnekliği ile kurucusu olduğu Celvetiyye tarikatı şeyhlerince de devam ettirilmiştir. Özellikle Hüdâyî’nin takipçilerinden İsmâil Hakkı Bursevî Bursa Ulucami’de Kur’an’ı baştan sona vaaz olarak takrîren tefsir etmiş, bir taraftan da Rûhu’l-beyân adlı meşhur eserini kaleme almıştır.

Nefâisü’l-mecâlis hakkında Ömer Pakiş tarafından doktora tezi hazırlanmış (Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi (Nefâisü’l-mecâlis bağlamında), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001) ve bu çalışma basılmıştır (Van 2005, İstanbul 2007). 

Müellifin biyograifisi için bk. "Hüdâyî, Azîz Mahmûd". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud