Koniçeli Mûsâ Kâzım Paşa’nın Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573)’nin el-Avâmilü’l-Cedîd diye de bilinen nahiv ilmine dair Arapça küçük risâlesinin manzum tercümesi. Şairin Külliyât’ı içinde Manzûme-i Mefhûme-i Avâmildir başlıklı ve beşinci mesnevisi olan eser, aruzun "fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün"  kalıbı ile yazılmış ve 92 beyitten oluşmaktadır. “Besmele hamd u salât ile du’â-yı pâdişâh/Hep olundukdan gerü takdîm-i dergâh-ı İlâh” beyti ile başlayıp “Zât-ı Bârîden niyâzum hep budur Kâzım hemân/Hıfzına kâdir ola bu nazm-ı pâki okuyan” beyti ile tamamlanan mesnevi, yazmanın 151b-153b yaprakları arasında yer alır.

Şairin nazmen tercüme ettiği eserin aslı el-Avâmilü’l-Cedîd / Avâmil-i Birgivî adlarıyla bilinmektedir. Avâmil, Arapça gramerinin nahiv (sentaks) kısmını ilgilendiren ve medreselerde Arapça öğreniminin başlangıcında mutlaka okutulan eserlerden birisidir. Avâmil, âmiller demektir. Âmil, Arapça gramerde kelimelerin sonuna etki eden edat gibi kelimeler, ismin halleri denen cerr harfleri; “için, gibi, -den beri, eğer, niçin” gibi kelimelerin kullanışları, temenni, ümit, mutlaklık, istisna, nedensellik v.s. gibi durumları bildiren harflerin kullanışları üzerinde ve genelde Arapça cümlelerde çok önemli olan kelime sonlarındaki değişmeler (i’râb) üzerinde durur. Cürcânî ve Birgivî'nin aynı adlı eserleri bu türün en yaygın iki kitabı olduğundan Cürcânî’nin eserine el-Avâmilü’l-Atîk Birgivî’ninkine el-Avâmilü’l-Cedîd adı verilmiştir. Bu iki muhtasar arasında âmillerin sayısı ve ele alınış tarzları bakımından önemli farklar bulunmaktadır. Birgivî’nin Avâmil’inde, âmiller 60 âmil, 30 ma’mûl, 10 amel (i’râb, alamet) şeklinde olmak üzere 100’e tamamlanmıştır. Birgivî’nin eseri Cürcânî’nin telifine göre daha pratik, tasnifi daha mantıklı ve sadedir.

Birgivî, Avâmil’ine, Arapça i'râb kurallarını öğrenmek isteyenin yüz şeyi bilmesi gerektiğiyle başlar. Bunlardan altmışına âmil; otuzuna ma’mûl; on tanesine de i’râb adı verilir. Müellif bu üç ana konuyu üç bölümde açıklar. Birinci Bölüm Âmil Hakkındadır: 60 Âmil: Lafzî (58), Ma’nevî (2)/Lafzî: Semâî (49), Kıyâsî (9)/Semâî (5 nev’): Hurûf-i Cer/İzâfet (20), İsmi Nasb Haberi Ref’ Eden Harfler (8), Haberi Nasb Eden İki Harf (2), Fiil-i Muzâri’i Nasb Eden Harfler(4), Fiil-i Muzâri’i Cezm Eden Kelimeler (15)/ Kıyâsî: Fi’l-i Mutlak, İsm-i Fâ’il, İsm-iMef’ûl, Sıfat-ı Müşebbehe, İsm-i Tafdîl, Masdar, Muzâf Olan İsim, İsm-i Mübhem-i Tâm, Ma’ne’l-Fi’l/Ma’nevî: Mübtedâ ve Haberi Ref’ Eden, Fiil-i Muzâri’i Ref’ Eden. İkinci Bölüm Ma’mûl Hakkındadır: 30 Ma’mûl: Ma’mûl-i Bi’l-Âsâle (4), Ma’mûl-i Bi’t-Tebaiyye (5) Ma’mûl-i Bi’l-Âsâle: Merfû’ (9), Mansûb (13), Mecrûr (2), Meczûm (1) Ma’mûl-i Bi’t-Tebaiyye: Sıfat, Atıf, Te’kîd, Bedel, Atf-ı Beyân. Üçüncü Bölüm İ’rab Hakkındadır: 10 İ’râb: Hareke (3), Harf (4), Hazf (3).

Eserin birinci ve son beyti çıkarıldığında geriye kalan 90 beyitte şair Birgivî’nin Avâmil adlı eserinin manzum tercümesini mesnevi nazım biçimiyle kaleme almıştır. Şair birinci beyitte besmele, hamdele, salvele ve padişaha du’âdan sonra “Bil Avâmil nüshası...” diyerek tercümeye başlamıştır. 2-45. beyitler arasında kaynak metnin birinci bölümü olan “Âmil” konusu ele alınmış ve 46. beyit ikinci bölüme geçişte vasıta olarak kullanılmıştır. 47-70. beyitlerde “Ma’mûl” konusunu işlemiştir. 71. beyiti eserin üçüncü bölümü olan “İ’rab” konusuna geçişte tekrar vasıta beyti yapan şair, 72-91. beyitlerde “İ’rab” bahsinin tercümesini yapmıştır. Şair son beyitte manzumeyi okuyanların ezberlemeye güç yetirmeleri için Allah’tan ricada bulunarak nazmını tamamlamıştır. Arapça dil öğretiminde ana kaynak olma özelliğine sahip Avâmil’i nazmeden şairin, şiirin gücünü kullanarak dilbilgisi metninin ezberlenmesini kolaylaştırmak amacıyla bu tercümeyi yaptığı sonucuna varılabilir. Eserin yeni harfli metni Ramazan Bardakçı (2007)’nın çalışmasında yer almaktadır.

Şairin biyografisi için bk. “Kâzım Paşa, Mûsâ Kâzım, Koniçeli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kazim-pasa-musa-kazim-koniceli