Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Tavîl veya Firdevsî-i Rûmî olarak tanınan Şerefeddin Mûsâ (ö. 1517’den sonra) tarafından yazılan Hacı Bektaş Velî’nin menkıbelerini anlatan manzum eser. Hacı Bektaş Vilâyet-nâmesi, müellifi tarafından biri mensur, diğeri manzum olan iki farklı eser hâlinde kaleme alınmıştır. Aslında mensur Vilâyet-nâme’nin de mensur ve mensur-manzum karışık olan nüshaları vardır. Bu farklılığın müellif kaynaklı değil, müstensihlerin tasarrufu sonucu oluştuğu anlaşılmaktadır. Vilâyet-nâme’nin müellifi üzerinde çeşitli görüşler ileri sürülmüşse de bu hususu derinlemesine araştıran ve diğer araştırmacıların görüşlerine kaynaklık eden Abdülbaki Gölpınarlı, Yozgatlı Nihânî’nin 19. yüzyılda kaleme aldığı manzum Vilâyet-nâme’sinde geçen kimi beyitlere ve başka delillere istinaden eserin yazarının Süleymân-nâme müellifi Uzun Firdevsî olduğunu kesin bir dille ifade etmiştir (1990: XXVI). Ancak eserin hem mensur hem manzum hâlinin nüshalarında Firdevsî mahlası yer almadığı için bu hususta haklı olarak tereddütler de vardı. Eserin, üç yerde şairin mahlasının geçtiği Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 6329 numarada kayıtlı nüshasının ortaya çıkmasıyla (bk. Köksal 2018a: 3, 4, 20, 21, 522) müellifinin Firdevsî olduğu kesinlik kazanmıştır. Firdevsî’den “nâzım-ı esbak” diye bahseden Nihânî’nin eserinin bir nüshasında yer alan “Velî nesr idi evvel söylemişdi / Hemân Firdevsî bir nazm eylemişdi” beyti (Kurtoğlu 2015: 40, 4. dipnot) bize Firdevsî’nin önce mensur Vilâyet-nâme’yi, bilahare manzum olanını kaleme aldığı bilgisini de vermektedir (Köksal 2018a: 2). Eserin yazılış tarihi belli değildir ancak II. Bâyezîd'e sunulması, onun saltanat dönemi içinde (1481-1502) yazıldığını göstermektedir.

Manzum Vilâyet-nâme yayımlanan tenkitli metne göre 6336 beyitten ibarettir. 5785 beyitten sonra gelen 561 beyit, Süleymaniye nüshasındaki diğer nüshalarla aynı konuda olmasına rağmen lafzen tamamen farklı ifade edilen beyitlerdir. Eser aruzun fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla ve mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Bilinen en eski nüshası Hacı Bektaş Tekkesi (Ankara Genel Kitaplık, 898) Nu. 200’de bulunan eserin sekiz nüshası vardır. Manzum Vilâyet-nâme'nin nüshaları mensur olan kadar yaygınlaşmamıştır. Mensur olanın -kahir ekseriyeti 19. ve 20. yüzyıl başlarından istinsah edilmiş olan- yüzlerle ifade edilebilecek sayıda nüshası varken manzum Vilâyet-nâme’nin, eserin 2018 yılındaki neşrinden sonra M. Fatih Köksal Kütüphanesi’ne kazandırılan nüsha ile birlikte, ikisi yeri bilinmeyen (Fahri Bilge ve Turgut Koca nüshaları), altısı belli olan sekiz nüshası bilinmektedir. Manzum Vilâyet-nâme, tevhid ve -sadece Süleymaniye nüshasında bulunan- II. Bâyezîd övgüsünden sonra makas, mum, hırka ve tac kavramlarının açıklandığı bölümle başlar. “Nutka gel iy bülbül-i şîrîn-zebân / Gör ne zîbâ zeyn olupdur gülsitân” beytiyle başlayan konunun işlendiği bölümde sırasıyla Hacı Bektaş’ın nesebi, Nişabur’daki doğumu, olağan üstü hâlleri, Lokman Perende’den ders alması, hacca gidişi anlatıldıktan sonra Ahmed Yesevî’nin menkıbelerine yer verilir. Ahmed Yesevî’nin Hacı Bektaş’la görüşmesi ve onu insanları irşatla görevlendirmesi, Hacı Bektaş’ın Bedahşân’a giderek oranın ahalisini tamamen Müslüman yaptıktan sonra güvercin donunda Anadolu’ya geçmesi, diğer Anadolu erenlerinin önce onu kabul etmemeleri, sonra pir olarak benimsemeleri birçok menkıbe/velâyet eşliğinde anlatılır. Eserin devamında Hacı Bektaş Velî’nin menkıbeleri, renkli tasvirlerle ve mübalağalı bir anlatımla ölümüne kadar devam eder. Mensur Vilâyet-nâme’de (Duran ve Gümüşoğlu 2010) yer alan 687 beytin tamamı manzumda da bulunmaktadır. 327 beyit kelimesi kelimesine aynı, 360’ında ise küçük nüsha farklılıkları vardır. Konu ve menkıbeler bakımından hem yer alıp almama hem de olayların akışı hususunda bazı farklılıklar mevcutsa da öz itibarıyla aynıdır. Mensur Vilâyet-nâme’yle manzum arasındaki kayda değer farklardan biri bazı kimselerin ad veya unvanlarında görülmektedir. Hacı Bektaş için mensur Vilâyet-nâme’de çok kullanılan “Hünkâr Ululuğu” tabiri manzum olanda hiç geçmez. Yine mensurdaki “Kadıncık Ana”, manzum Vilâyet-nâme’de “Fatma Ana” ve “Fatma Bacı”dır. Cengiz Han’ın oğlunun adı “Külü Han” mensurda “Kâvus Han”dır. Osmân Gâzî mensur olanda “Osmâncık” olarak anılırken onun manzum Vilâyet-nâme’deki adı “Otmân”dır. Sadece manzum Vilâyet-nâme’de bulunan önemli bir ayrıntı da Osmanlı Devleti’nin kuruluş tarihi hakkındadır. Eserdeki “Altı yüz seksen dokuzında hemîn / Saltanat tahtında oldı câ-nişîn // Hutbe okutdı vü kazdı sikkeyi / Düşmenün başına eyledi kayı” (Köksal 2018a: 410) beyitlerine göre Osmanlı Devleti 689/1290-91 yılında kurulmuştur. Ancak asıl ilginç olan, manzum Vilâyet-nâme’nin kendi nüshaları arasındaki ciddi farklılıklardır. Anlaşıldığına göre nüshalar iki koldan çoğaltılmıştır. Şairin mahlasının bulunduğu Süleymaniye nüshası, ayrı bir kol olarak eldeki diğer nüshalardan önemli ölçüde farklılıklar gösterir. Tenkitli metinde eserin sonuna ayrıca ilave edilen 561 beyitte olduğu gibi iki kol arasında kimi yerlerde mevzu aynı olmakla birlikte iki ayrı eser denecek kadar ciddi nüsha farkları vardır. Yer yer olaylar ve kahraman adlarında da kayda değer farklılıkların mevcudiyeti, mensurdan sonra manzum Vilâyet-nâme’yi kaleme alan Firdevsî’nin, sonradan manzum eserini de yeniden yazdığını göstermektedir.

Vilâyet-nâme, 13. yüzyıl sonları ve 14. yüzyıl başları Anadolu’sunun dinî, siyasi, askerî, toplumsal ve kültürel yapısını tanımak için kayda değer veriler sunan çok değerli bir kaynaktır. Dönemin Anadolu insanının yaşayışı, inanış ve değerleri, folkloru gibi pek çok konuda araştırmacıların ilgisini çekecek malzemeyi barındıran Vilâyet-nâme, Türk dili tarihi için de (bk. Köksal 2018b) çok zengin bir söz kadrosuna sahiptir.

Bedri Noyan’ın tek nüsha üzerinden neşrettiği (1986, 1996) manzum Vilâyet-nâme, M. Fatih Köksal tarafından dört nüshanın tenkitli metni hâlinde yayımlanmıştır  (2018a).

Şairin biyografisi için bk. “Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/firdevsi-serefeddin-musa-uzun-firdevsi