Mantık-ı Esrâr, Feridüddin-i Attar’ın Mantıku’t-Tayr adlı vahdet-i vücudu konu edinen alegorik mesnevisinin Antepli Fedâyî Mehmed Dede (ö.1065/1655) tarafından manzum olarak Türkçeye tercümesidir. Mütercim-şairin, eserinde iki yerde Mantık-ı Esrâr ibaresini zikretmesine rağmen eserin pek çok çalışmada Mantıku’l-Esrâr olarak zikredilmesi 1274/1857’de tab’edilen nüshadan kaynaklanmaktadır. Vezni, Mantıku’t-Tayr’ın da vezni olan “fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün”dür. Şair, mesnevisini tercüme etmeye 1045/1635-36 yılında başlamış, aynı sene içerisinde eseri tamamlamıştır.

Otograf nüshaya göre Mantık-ı Esrâr, 274 bölüm ve 4611 beyitten müteşekkildir. Ancak kurgu ve takip edilen yöntem açısından değerlendirildiğinde eserde az sayıda başlığın unutulmak suretiyle yazılmamış olduğu anlaşılmaktadır. Unutulduğu kanaatine varılan başlıkların sayısı yedidir ve hepsi sayfa başına denk gelmektedir. Unutulan başlıklar dâhil edildiğinde eserin 281 bölümden müteşekkil olduğunu söylemek gerekir. Fedâyî, Mantıku’t-Tayr’da başlıklandırılmayan bazı kısımları müstakil bölümlere dönüştürmüş, nadir de olsa bölümler arasında takdim tehir yapmıştır.

Eser, klasik tertibe uygun olarak hamd, tevhid, münâcât, naat ve dört halifenin övülmesiyle başlayıp taassup bahsiyle devam eder, şairin neden bu mesneviyi tercüme ettiğini de anlatan nazm-ı kitâb bölümünden sonra Hüdhüd ile konuya geçilir. Vahdet-i vücûdu anlatan eseri şöyle özetlemek mümkündür: Kuşlar bir araya gelirler ve her ülkenin bir padişahı olduğunu dile getirirler. Hüdhüd’ü kendilerine rehber tayin ederler ve Sîmurg’u bulmak üzere yola çıkarlar. Eserde kuşlar, sâlikleri; Allah’ın zuhurunu temsil eden Sîmurg kesreti ve vahdeti göstermektedir. Diğer kuşlara doğru yolu gösteren, gerektiğinde onları ikaz eden ve müşküllerini halleden Hüdhüd ise mürşittir. Kuşlar yol boyunca talep, aşk, marifet, istiğna, tevhid, hayret ve fakr u fenâ adlı yedi farklı vadiden geçerler. Yolun sonuna ulaşabilen 30 kuş, karşılarına çıkan Sîmurg’un aslında kendileri olduğunu görür. Eserde kuşların yolculukları anlatılırken bir yandan da konuyla irtibatlı pek çok hikâyeye yer verilmiştir.

Gölpınarlı’ya göre Mantıku’t-Tayr’ın Türkçe tek tercümesi Fedâyî’nin metnidir. Gölpınarlı tercümesi esas alındığında Mantıku’t-Tayr’daki 28 hikâye Mantık-ı Esrâr’da yer almamıştır. Buna mukabil Mantık-ı Esrâr’da bulunan İskender hikâyesi Mantıku’t-Tayr’da yoktur.

9 yazma nüshası olan Mantık-ı Esrâr'ın, Leipzig Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunan nüshası otograftır. 1047/1638’de istinsah edilen söz konusu nüshadan hareketle şairin 1045/1635-36 yılında müsvedde olarak tamamladığı eserini 1047/1638’de tebyiz ettiğini düşünmek mümkündür. Mantık-ı Esrâr, ayrıca eski harflerle basılmıştır (Fedâyî Mehmed Dede 1274).

Fedâyî Mehmed Dede’nin Mantık-ı Esrâr mesnevisi üzerine Tacettin Şimşek tarafından bir yüksek lisans tezi hazırlanmış (1993), eser ayrıca kitap olarak neşredilmiştir (Averbek 2019). 

Şairin biyografisi için bk. "Fedâî, Fedâî Mehmed Dede". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fedai-fedai-mehmed-ef