MAKBÛL-İ ÂRİF/POTUR ŞÂHİDÎ (HEVÂYÎ/ÜSKÜFÎ)
manzum sözlük
Hevâyî/Üsküfî, Muhammed Bosnevî (d. 1009-10/1601 - ö. 1061-62/1651)

ISBN: 978-9944-237-87-1


"Üsküfî" ve "Hevâyî" mahlaslarıyla yazdığı şiirleriyle tanınan Muahmmed Bosnevî’nin en çok şiirini ihtiva eden eseridir. Müellif eserine Makbûl-i Ârif ismi koymuştur. Fakat daha sonraları müstensihler tarafından Potur Şâhidî olarak adlandırılmış olan eser, halk arasında da bu isimle meşhur olmuştur. Üsküfî, sözlüğün girişinde İbrahim Şâhidî Dede’nin Tuhfe-i Şâhidî isimli eserinin tarzını örnek alarak bir sözlük yazdığını anlatıyor. Üsküfî, sözlüğünde "potur" sözcüğünü "köylü" anlamında kullanmıştır. Fakat bu sözcük daha geniş bir anlamda "sıradan bir Bosnalı Müslüman, halk içindeki herhangi bir birey" manasına gelmektedir. Eser, 1631 yılında mesnevi nazım şekliyle yazılmış ve yazılarak Sultan IV. Murad’a ithaf edilmiştir. Eser’in başta Saraybosna olmak üzere İstanbul, Erzurum, Diyarbakır, Manisa ve Uppsala’daki kütüphanelerde çok sayıda nüshası bulunmaktadır. Bu sözlük ilk alhamiyado edebiyatı eseridir. Alhamiyado edebiyatında kullanılan dil Boşnakçadır. Fakat kullanılan alfabe Arap alfabesidir. Anadolu sahasında kaleme alınan manzum sözlük geleneğinin devamı niteliğindeki bu eser, Balkanlar sahasında bilinen ve tespit edilen ilk ve tek Türkçe-Boşnakça manzum sözlüktür (Okumuş, 2009, s. 823). Genel olarak, Üsküfî’nin mülemma (mısraları farklı dillerde söylenmiş şiir) biçiminde Boşnakça – Türkçe sözlüğü yazması onu günümüzde hâlâ Güney – Slav leksikografisi tarihinde özgün ve eşsiz kılmaktadır. Buna ek olarak, Üsküfî, zamanın Doğu dillerinde zaten çok gelişmiş olan leksikografik geleneğe Boşnakça leksikografisini yaklaştırmıştır (Ozturk ve Aliu 2017: 183).

Üsküfî, Boşnakça-Türkçe bir sözlük kaleme almasının sebeplerini eserin giriş bölümünde anlatmıştır. Asıl bölüm olan sözlük kısmındaki 12 şiir nazm nazım şekil ile yazılmıştır. Sözlük kısmındaki son şiir olan on üçüncü şiir ise mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmıştır. Sözlük kısmında yer alan on üç şiir, "el-Kıta’atü’l Evvel" gibi sırasını belirten Arapça başlıklarla birbirinden ayrılmıştır. Makbûl-i Ârif eserinde kullanılan bütün şiirlerin vezinleri, takti’ beyitleri ile gösterilmiştir. Bu takti’ beyitleri, mukaddime bölümünde son beyitten önce yer alırken, sözlük kısmındaki bütün şiirlerin sonlarında bulunmaktadır. Eserdeki takti’ beyitlerinin birinci mısraları şiirlerin vezinlerini göstermektedir. Ancak ikinci mısralarında birçok manzum sözlükte olduğu gibi, şiirin bahir ve vezni verilmek yerine Türkçe, Arapça, Farsça, Boşnakça atasözü, ayet veya öğüt gibi ögeler sunmaktadır. Her bölümün sonunda, Boşnakça ve Türkçe öğütler bulunmaktadır. Eserin 330 beytinde ve 13 bölümünde yaklaşık 700 Boşnakça kelime bulunmaktadır. Bu kelimelerin çoğunluğunu isimler oluşturmaktadır (% 68,4). Daha sonra ise sırası ile fiiller (% 16,4), sıfatlar (% 8,3), sayılar (% 3,7), zarflar (% 1,7), zamirler (% 0,8) ve ünlemler (% 0,35) bulunmaktadır (Kalajdžija 2019: 231).

Sözlük bölümündeki şiirlerde tam olarak bir konu bütünlüğünden söz etmek mümkün değildir. Genel olarak sözlük bölümündeki şiirlerde sırasıyla: Tanrı ve insan, renkler, tarım ve günler, tabiat unsurları, köy hayatı, bahçe, evlilik, vücut ve hastalıklar, ölüm ve seyahat, tarla ve ev, bitki ve hayvanlar ile aile konuları yer almaktadır.

Şairin biyografisi için bk. "Hevâ’î (Üsküfî), Muhammed Bosnevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hevai-uskufi-muhammed-bosnevi


Eserden Örnekler


e l-Kıtʻatüʾt-Tâsiʻ

İdi yüri, hodi gele, sjedi otur

Ustani tur, ti donesi sen getür


Lasno dimek oldı kolay, mučno güç

Tara usun, june tosun, hem ne tor


Di ağıla, buzağına di tele

Ovca koyun, yuvalanan top kotur


Tikva kabak, vino şarap, hem čaša

Di kadehe, sarhoşa hem pijan dinür


Yak užeži, hem çiraya dindi luč

Şimdi sada, doći će on ol gelür


Vatra, oganj ateşe de, hem plamen

Di yalına ugljendür hem kömür


Yarasa hem kašabadur, klin çivi

Muha sinek, kelebeğe der lepir


Bakçeye hem vrt dinilür, luk soğan

Firenge yakın bir şehir adı Kotor


Vrba söğüt, ardıça hem tisadur

Tiz hitno, hem trpnik ne – sabur


İrteye hem sutra dinür, dün jučer

Havlıya hem dahi dinil stobor


Haşhaşa mak hem repa di şalgama

Hem çınara dahi dinüldi javor


Bardva nacak, hem kesere tesla dur

Testereye pila dinür, hem šator


Di çadıra, hem koliba çerge dir

Mantara bil dahi dinildi pečur


Hem govedar oldı çoban, taş kamen

Köye selo, köylüye didi potur


İ tko god dobro čini, naći će

Hem kişi kim eylük ider, ol bulur


müfteʻilün, müfteʻilün, fâʻilün

Hâliqunâ yaʻlamu mâ fî as-sudûr (Kasumović, Monnesland, Kakeš, Redžić, Ustavdić 2011: 209-212)

Kaynakça


Blau, Otto (1868). Bosnischtürkische Sprachdenkmäler. Leipzig.

Duraković, Enes, Duraković Esad ve Nametak Fehim (1998). Bošnjačka književnost u književnoj kritici. Sarajevo: Alef.

Filan, Kerima (2015). “Dictionary in Verse: A Poetic and Lexicographic Work“. Osmanlı Araştırmaları/ The Journal od Ottoman Studies, (XLV): 185-207.

Filan, Kerima (2005). “Turska leksika u rječniku Magbuli Arif Muhameda Hevaija Uskufija“. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke: 205-217.

Kalajdžija, Alen (2019). Predstandardni idiomi bosanske alhamijado literature. Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu, Institut za jezik.

Kasumović, A., S. Monnesland, S. Kakeš, A. Redžić, E. Ustavdić, (hzl.) (2011). Bosansko-turski rječnik Muhammeda Hevâî Üsküfî 1631. Tuzla: PrintCom.

Okumuş, Sait (2009). “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça manzum sözlüğü Magbûl-i ârif (Potur Şâhidî)”. Turkish Studies  (4/4): 823-844.

Ozturk, I. ve Aliu A. (2017). “Muhammed Hevai Üsküfi'nin Sözlüğü: Türkiye . Bosna Hersek Arasında İlk Dil Köprüsü“ Pesa International Journal of Social Studies/Pesa Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (3/2): 181-195.

Šabanović, Hazim (1973). Književnost muslimana Bosne i Hercegovine na orijentalnim jezicima. Sarajevo: Svjetlost.

Atıf Bilgileri


Dervisbegovic, Elma. "MAKBÛL-İ ÂRİF/POTUR ŞÂHİDÎ (HEVÂYÎ/ÜSKÜFÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/makbul-i-arif-potur-sahidi-hevayi-uskufi. [Erişim Tarihi: 09 Mayıs 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 TABSIRATÜ'L-ÂRİFÎN (HEVÂ'Î) Hevâ'î (Üsküfî), Muhammed Bosnevî Prof. Dr. Sait Okumuş
Görüntüle
2 LEMEZÂT-I HULVİYYE EZ LEMEÂT-I ULVİYYE (MAHMUD CEMALEDDİN HULVÎ) Mahmud Cemaleddin el-Hulvî Diğer Özlem Şamlı
Görüntüle
3 AHBÂRÜ’L-'İBER (ZA’ÎFÎ, MUHAMMED) Za'îfî, Muhammed Dr. Necmiye Özbek Arslan
Görüntüle
4 KIRK HADİS TERCÜMESİ (FEYZÎ-İ KEFEVÎ) Feyzî-i Kefevî Prof. Dr. Adem Ceyhan
Görüntüle
5 ZÜBDETÜ'N-NESÂYİH VE UMDETÜ'T-TEVÂRÎH (IYÂNÎ) Iyânî, Cafer Iyânî Bey Prof. Dr. Osman Ünlü
Görüntüle
6 RÂZ-NÂME FÎ MENÂKIBİ'L-ULEMÂ VE'L-MEŞÂYİH VE'L-FUZELÂ (KEFEVÎ HÜSEYİN) Kefevî, Hüseyin ismail Aksoyak
Görüntüle
7 ES-SEYFÜ'L-MESLÛLÜ FÎ ŞERHİ'R-RESÛLİ (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafa b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
8 HADÎS-İ ŞERÎFLER MECMUASI (MUSTAFÂ b. BÂLÎ) Mustafâ b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
9 HÂŞİYE ALÂ ŞERHİ MİFTÂH (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafâ bin Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
10 TUHFE-İ ŞEMSÎ (ŞEMSÎ) Şemsî, İsfendiyar-zâde Şemsî Ahmed Paşa Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
11 KARAMAN-NÂME (ŞİKÂRÎ) Şikârî Araş. Gör. Mizan Coşkun Özgür
Görüntüle