Abdülhak Hâmid Tarhan’ın en önemli eserlerinden birisi. Abdülhak Hâmid Tarhan, Makber’ i 1885 yılında eşi Fatma Hanım’ın ölümü üzerine yazmış ve bastırmıştır. Fatma Hanım, Abdülhak Hâmid Tarhan’ın ilk eşidir. Hâmid, Fatma Hanımla 1872 yılında evlenmiştir. Evlendiklerinde Hâmid 20, Fatma Hanım ise 13 yaşındadır. Abdülhak Hâmid Tarhan’ın Fatma Hanım’dan başka üç evliliği daha vardır. Fakat Hâmid’in bunlardan sadece Fatma Hanım’dan çocukları olmuştur. Çocuklarının isimleri, Hüseyin ve Hâmide’dir.

Fatma Hanım, Hâmid’le on bir yıllık evli iken, 24 yaşında, verem hastalığına yakalanmış, iki yıl bu hastalığı çektikten sonra 1885’te 26 yaşında iken vefat etmiştir. Fatma Hanım, vereme yakalandığında Hamid, Golos Başşehbenderliği görevindedir. Fatma Hanım, ilk önce bronşit hastalığına yakalanır, daha sonra bu hastalık vereme dönüşür. Oradaki doktorlar havası iyi gelir diye onlara Hindistan’a gitmelerini tavsiye ederler. Bunun üzerine Hâmid ve eşi, 1883 yılında Hindistan’a giderler. Burada iki yıl kadar kalırlar. Fakat Fatma Hanım, burada iyileşemez. Hastalık ilerleyip durumu ağırlaşınca Hindistan’dan ayrılmak zorunda kalırlar. Fatma Hanım, ülkeye dönemeden yolda, denizde, Beyrut açıklarında 1885 yılında vefat eder. Cenazesi Beyrut’ta defnedilmek zorunda kalır. Bu sırada Hâmid’in ağabeyi Nasuhi Bey, Beyrut vilayetinin valisidir. Bu yüzden cenazeye büyük bir katılım olur.

Fatma Hanım’ın genç yaşta vefat etmesi Hâmid’i çok etkilemiştir. Bu vefat ona Makber, Ölü, Hacle ve Bunlar Odur’u yazdırmıştır. Bunlardan bilhassa Makber, Türk edebiyatında büyük ses getirir. Hâmid, bu eserle, edebiyat çevrelerinde kendini kabul ettirir. O artık Makber şairi diye anılır.

Makber, ikinci beyti tek başına ayrı kafiyeli ve yedinci mısraı serbest olan sekiz mısralı, "aabbaacb" kafiye düzeninde, Avrupalı tarzda yazılmış bir eserdir. 294 kıta, 2352 mısradan oluşmaktadır. Vezni Mesnevi vezni olan "mef’ûlü mefâilün feûlün"dür ama kendisi mesnevi tarzında yazılmamıştır. Hacmi ve nazım şekli ile de klâsik mersiyelerden ayrılır. Fatma Hanım’ı anlattığı yerlerde ise klâsik mersiyeye yaklaşır.

Hâmid, Makber’in “İlk Tab’a Mukaddime” kısmında Makber’i ölen eşi Fatma Hanımın bekası için yazdığını söyler. İnsanlar ölünce zamanla unutulurlar, Fatma Hanım’ın unutulmasına gönlüm razı olmadığı için bu eseri yazdım, der. Yine yazının sonunda da bir kez daha Makber’in Fatma Hanım olduğunu yani bu eserde onu anlattığını tekrarlar: “Makber onun hâli, onun resmi, onun hayali, onun heykeli, onun mezarıdır; onun hiçbir beğenilecek yeri kalmayan hayatıdır. Yine tekrar edeyim: Makber O’dur. Bunun için severim.”

Muhteva olarak Makber, iki ana tema üzerine kurulmuştur: Fatma Hanım ve onun ölümü vesilesiyle Hâmid’in ölüm etrafındaki duygu ve düşünceleri. Eserde bu iki tema ve bunların açılımları belirli bir düzene bağlı olmadan farklı kıtalara dağılmış bir şekilde yer almaktadır.

Eserde, Fatma Hanım’ın yaşı, ailesi, evliliği, isimleri zikredilerek çocukları, sevdiği şeyler, şairle beraber gezileri, günlük hayatları, nihayet hastalığı ve ölümü epey ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Ayrıca Hâmid’in ve çevresinin onunla ilgili duygularına da yer verilmiştir.

Hâmid eserde Fatma Hanım’ın özelliklerinden uzun uzadıya bahseder. Bunlar da göstermektedir ki, Fatma Hanım, Hâmid’i ölümüyle bu derece etkileyecek kadar iyi özelliklere sahip birisidir. Bunlardan bazıları şöyledir:

Kalbi, son derece temiz, saftır; ona bakılınca cennetin ruha açılmış olduğu gözükür; kalben asil ve son derece şefkatlidir; nazik, zarif, zeki, dirayetli ve ferasetlidir; hem iç güzelliğine hem de dış güzelliğine sahiptir.

Hâmid, ayrıca Fatma Hanım’ın onun dert ortağı olduğunu, onun yanında bütün kederlerinden, gamlarından uzak olduğunu, Fatma Hanım’ın hayatına renklilik ve güzellik kattığını, o yanındayken kendisini her türlü bela ve sıkıntıya katlanabilir hissettiğini, Fatma Hanım’ın bütün dertlerini aldığını da söyler.

Hâmid, Fatma Hanımla çok iyi bir ilişkilerinin olduğunu da söyler. Aynı şeylere üzülüp aynı şeylere sevinirler, aynı şeylerden hoşlanırlar, her şeyde beraber hareket ederler, birbirlerinden ayrılmazlar. Fatma Hanım, onu çok iyi anlamaktadır. Hâmid, onun yanında rahat etmekte, kendisini dinlenmiş hissetmektedir.

Hâmid, Fatma Hanım’ın sanatı üzerinde de etkili olduğunu söyler. Meselâ Sahra, Eşber ve Tezer gibi eserlerini ona Fatma Hanım yazdırmıştır. Ayrıca Fatma Hanım’ın kendisinin ilham kaynağı olduğunu, şiirlerini güzelleştirdiğini, yenilediğini, parlak ettiğini de söyler. Fatma Hanım, Hâmid’in sanatında böyle ehemmiyetli bir yere sahiptir. Eserlerinin basılmasına bile o karar vermektedir.

Fatma Hanım eserde, üçte bir kadar bir yer tutmaktadır. Eserin asıl temasını ölüm oluşturmaktadır. Kavram olarak ölümün kendisi, ölüme isyan, ölümü ve sebeplerini sorgulamak, ölüm yüzünden Allah’a isyan gibi konular eserde işlenmektedir. Hamid, bunları işlerken tereddüt, şüphe ve isyanlara düşer. Fakat daha sonra bu yerini tövbe ve imana bırakır. Hâmid, teselliyi yine Allah’a sığınmakta bulur. Fakat bunları da kerhen yapmış gibidir. İsyan ve küfür içeren ifadelerinin yanında bunlar o kadar büyük bir yer tutmamaktadır.

Hâmid Makber’de zengin bir ifade dili kullanmıştır. Ayrıca 294 kıtayı aynı kafiye şekliyle yazmak da onun ifade zenginliğini, dili kullanmadaki hünerini gösterir. Makber’de güzel ifadeler, benzetmeler, imajlar, ibareler ve fikirler vardır. Bunlar Hâmid’in edebî yönünün yanı sıra fikir yönünün de büyük olduğunu gösterir. Bununla beraber Makber’de devrik cümleler, ifade zayıflıkları, şiir dilinden uzaklaşma, uzun tamlamalar, argo sözler, karışıklık hissi uyandıran yerler de vardır. Fakat bunlar eserin başarısına zarar verecek kadar çok değillerdir. Makber’e, eşi yeni vefat etmiş birisinin sıcağı sıcağına dile getirdiği duyguları olarak bakıldığında onun başarılı bir eser olduğu ortaya çıkar.

Makber’de Leyla vü Mecnun ile Hüsn ü Aşk tesirleri de vardır. 

Eserin “İlk Tab’a Mukaddime” kısmı yani meşhur “Makber Mukaddimesi” de edebiyat çevrelerinde eserin kendisi kadar ses getirmiştir. Üzerinde tartışmalar olmuş, daha sonra gelen edebiyatçılar buradaki görüşlerden yararlanmışlardır. Burada Hâmid, Makber’i kendisi için yazdığını, kendisi için bir şeyler ifade ettiğini söyleyerek bir nevi sanatın şahsi olduğu fikrini de savunmaktadır. Yine burada söylediği: “Hele yazdığım şeylerin bazısı o kadar benim değildir ki, manalarını kendim de anlayamam.” sözü ile de şuursuz, bilinmez, karanlık, ulaşılmaz ve ifade edilmez bir şiir anlayışını savunur. Bunlarla onun Tanzimat’ın ilk neslinden yavaş yavaş ayrıldığı yeni bir şiir anlayışı ortaya koyduğu görülmektedir.

Makber, ilk önce 1885 yılında basılmış, daha sonra 1922 yılında Hâmid’in sağlığında Süleyman Nazif tarafından eski harflerle bir baskısı daha yapılmıştır. Yeni harflerle baskısı ise ilk defa 1939 yılında Sadi Irmak tarafından yapılmış fakat bu baskı hatalarla dolu bir baskı olmuştur. Yeni harflerle ikinci baskı, 1944 yılında İsmail Hami Danişmend tarafından yapılmıştır. Ondan uzun bir zaman sonra ise İnci Enginün tarafından ilmi bir neşri, 1982 yılında yapılmıştır. Bu da birkaç baskı ancak yapabilmiştir. 2016 yılında ise İhsan Safi tarafından günümüz Türkçesiyle nesre çevrilerek yayımlanmıştır. Bunlar da göstermektedir ki Makber, Hâmid’in diğer eserleri gibi fazla okunan bir eser değildir.

Abdülhak Hâmid Tarhan’ın biyografisi için bk. "Abdülhak Hamit Tarhan". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tarhan-abdulhak-hamit