Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, mensur dinî tasavvufi  eser.  Birçok kaynakta Hacı Bektaş Veli (d. 606/1209, ö. 669/1270) ait olduğu belirtilen eser; dili, üslubu ve ele alınan konuların işlenişi bakımından  “XIII. Yüzyıl Tekke Edebiyatı'nın" önemli eserinden biridir.

Öğretici mahiyette kaleme alınan eserin anlatımı  soru-cevap şeklinde, dili ise Farsçadır. Eserde, dinî, ahlaki ve tasavvufi konularda sorulan kısa sorulara oldukça yalın ve anlaşılır bir biçimde cevap verilmiştir. Konular  ilgili ayetler, hadisler ve İslam büyüklerinin sözleriyle desteklenmiştir. 

Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye'de Hacı Bektaş Veli  öğütlerini, yönlendirmelerini ve ideal insan modeline ilişkin görüşlerini daha çok sohbetleriyle dile getirmiştir. Onun sohbetlerini gerçekleştirdiği ortam içinde bulunanlar, bu sohbetleri yazıya geçirmişlerdir. Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye de muhtemelen bir öğrencisi, ardılı tarafından kaleme almıştır.

Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, Hacı Bektaş Veli'nin inanç ve felsefesi doğrultusunda kıymetli açıklamalar ve yorumlar içermektedir. Kitapta geçen konu ve temaların ele alınış biçimi, -bir iki nokta hariç- Hacı Bektaş Veli'nin gerek yazılı ve gerekse sözlü gelenekte bulunan görüşlerine uygun olduğu görülmektedir.

Hacı Bektaş Veli'yi diğer erenlerden ayıran özelliklerin başında, onun dört kapı ve kırk makam üzerinde durmuş olması gelir. Bu öğretisinin temellerini Makâlât'ında da olduğu gibi, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye’de de yer verilmiştir. Bununla birlikte eserde, Hacı Bektaş Veli’nin temel felsefesiyle ters düşen görüşler de bulunmaktadır.

Bu görüşlerinden bazıları şöyledir: "Halktan kaçın, aslandan kaçtıkları gibi, yalnız kalmaya çalış. Erkeklerle, kadınlarla, çocuklarla, zenginlerle ve avam kimselerle sohbet etme." Bu sözler, tamamen halk içinde, halkla bütünleşmeyi benimsemiş, diğer bazı tasavvuf okulları gibi dervişlerine halktan ayrılmayı, tecrit olmayı değil, halkla iç içe yaşamayı öğütlemiş olan Hacı Bektaş Veli’ye ait olması söz konusu değildir. Çünkü Hacı Bektaş Veli, cins ayırımı yapmayan, kadın ve erkeğin bütün hayatı boyunca beraber, birbirlerine destek olmalarını öğütleyen "En küçüğümüz en büyüğümüzdür." şeklinde bugünün çocuklarının yarının büyükleri olduğunu takdir edip onları yücelten bir öğretinin sahibidir. Hacı Bektaş Veli’nin tecritle ilgili sözlerin kendisine ait olduğunu iddia edemeyiz.

Makâlât-ı Gaybiyye’de yer alan bu sözler, eseri kaleme alan kişinin kendi görüşlerinden, algılamasından kaynaklanmış olması muhtemeldir. Hacı Bektaş Veli "Çile çıkarmıştır." ve bunu da tavsiye etmiştir. Ona göre çile, olgunluğa ermek için "süreli" bir davranıştır. Bu süre sonunda kişi tekrar halkın arasına girerek onlarla beraber olur.

Ana Britanica'da eserden söz edilmekte, ancak bunun Hacı Bektaş Veli tarafından yazılıp yazılmadığının kesinlik kazanmadığı söylenilmektedir. (Anabritanica 1986: 535), Bedri Noyan ise eserin Hacı Bektaş Velî'ye ait olduğu konusunda Anabritanica'daki kayda atıf yapmaktadır (Noyan 1998). Ethem Ruhi Fığlalı, bu eserin Hacı Bektaş Veli'ye ait olduğu konusunda tereddütlüdür (Fığlalı 1997: 25). Abdurrahman Güzel ise, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye’nin Hacı Bektaş’a ait olduğu söylemekle birlikte, eserle ilgili açıklayıcı bir bilgi vermemiştir (Güzel 1998: 35). Konu ile ilgili en detaylı bilgi Esat Coşan'a aittir. Coşan böyle bir eserin varlığını bildirir ancak, bulunduğu yer ve nüsha hakkında yeterli bilgi vermez. (Coşan t.y.: XLI). Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye tek nüshası değildir. Eserin İran'a kadar gitmiş olması ve İran İslam Şurası Kütüphanesinde yer almış olması, bu eserin başka nüshalarının olabilmesi olasılığını güçlendirmektedir.

İstanbul Belediye Kütüphanesi'nde Osman Nuri Ergin Yazmaları 948/1 sayılı yazmanın içinde 1a-23a yaprakları arasında ikinci bir nüshası bulunmaktadır. Her iki nüshanın da hemen arkasında Kitabü'l Fevaid başlamaktadır. Eserde insanın kendisini arındırması, dervişin yapacaklarından başlayarak iman, akıl, bilgi, yaratılış, şeyh, mürit ilişkileri gibi bir çok konuya girilmekte, bunlar açıklanmaktadır. İran'dan gelen nüshada "Ehl-i Sünnet ve'l Cemaat" kavramı geçerken İstanbul nüshasında bu ifadenin bulunmaması dikkat çekicidir.

Kitabın başında ve sonunda müstensihi ve düzenleyeni ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak hemen başındaki şu ifadeler, "Bu Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, yüce insan ve büyük mutasavvıf, dinle ilgili ilimler ve dünya ile ilgili hikmetler sahibi Hacı Bektaş Horasanî'ye-Allah aziz ruhunu kutsasın- ait olup, taraftarlarını aydınlatmak için verdiği nasihatlerdir. Bu nasihatler, iyi kulları gayrete getirmek ve günahkârlara doğru yolu göstermek için ilahî âlemden ilham edilmiştir." (1a). Bu kayıt eserin sonradan derlendiğini ve düzenlendiği intibaı uyandırmaktadır.

İstanbul Belediye Kütüphanesinde bulunan nüshaya 1079/1668 tarihi konulmuştur. Ancak kitabın içinde birden fazla metin bulunmaktadır. Bunlar içinde Risale-i Gülşeni ve Mevlevilikle ilgili başka metinlere de yer verilmiştir. H.1079 tarihi bunlardan hangisini içine almaktadır, bunu kesin olarak bilmiyoruz. Ancak metindeki müstensihin kullandığı yazı karakterinin birbirinin aynı olması, cildinin orijinal özelliklerinin bozulmaması kitapların tamamının çoğaltılma tarihinin H. 1079 olduğunu göstermektedir. Bu da kitabın önemini artıran çok önemli bir noktadır. Ancak Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye bir bütün hâlinde okunduğu, günümüz sözlü geleneğinin halen yaşadığı cemlerdeki başlayış, bitiriş ritüelleri gözlemlendiği, gülbank, nutuk ve nefeslerle karşılaştırıldığı zaman Hacı Bektaş Veli'nin düşüncelerini içinde taşıdığı çok açık bir biçimde görülmektedir. Buradaki açıklamaların önemli bir kısmının yine Ahmet Yesevi'nin Divan-ı Hikmet ve Yunus Emre'nin Risaletü'n-Nushiyyesi ile de aynı tematik özelliklere sahip olduğunu söyleyebiliriz. 

Yazarın biyografisi için bk. "Hacı Bektaş Veli", Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/haci-bektas-veli