Kendisinden “Makâlât ıssı” olarak bahsedilen Hacı Bektaş Velî’nin en tanınmış, nüshaları en yaygın ve hacimli eseri. Aslı Arapça olan ve tasavvufi konularda yazılmış müstakil risaleler hâlinde olan ancak bir bütün hâlinde düzenlenen eserin, manzum-mensur onlarca Türkçeye tercüme edilmiş nüshası bulunmaktadır. Bazen Makâlât ve Velâyetnâme adının karıştırıldığı, bazen de büyük velâyetnâme ve küçük velâyetnâme (Makâlât) şeklinde tanımlandığı da görülmektedir. Eserin aslının Arapça nesir olduğu hem Velâyetnâme’de hem de Hatipoğlu’nun nazma çektiği nüshada belirtilmektedir (Coşan 1971: XLIV). En erken Manisa nüshası Cafer bin Hasan tarafından H. 827 (M.1424) tarihinde istinsah edilmiştir.

İlk olarak Sefer Aytekin tarafından yayımlanan Makâlât (Aytekin 1954), daha sonra Prof. Dr. Esad Coşan tarafından doçentlik tezi olarak hazırlanmış, manzum ve mensur nüshalar üzerinde tenkitli bir çalışma yapılmıştır. Mensur Makâlât, Arapça eksik nüsha da eserin sonuna eklenerek neşredilmiştir (Coşan 1986). Vahit Türk, Hatiboğlu Bahrü’l-Hakâyık (2009) adlı eserinde yazma nüshaları tanıtmış ve manzum Makâlât hakkında bilgi vermiştir.

Coşan’ın söz konusu yayını, Hüseyin Özbay tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (Özbay 1990). Aynı eser hakkında yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Duran 1987). Makâlât’ın farklı bir nüshası, Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş ve Ali Öztürk tarafından yeni yazıya ve günümüz Türkçesine aktarılmış, Türkiye Diyanet Vakfı tarafından (Yılmaz vd. 2009); aynı eserin başka bir nüshası da Ömer Özkan ve Malik Bankır tarafından hazırlanmış ve Hacı Bektaş Veli külliyatı içerisinde yayımlanmıştır. Ayrıca eser üzerine Abdurrahman Güzel tarafından da bir çalışma yayımlanmıştır (2002).

Haza Kitâb-ı Makâlât-ı Hâcı Bektaş el-Horasânî şeklinde başlayan eser, klasik tertibe uygun olarak besmele, hamdele, salvele ve Hacı Bektaş Veli’ye övgüyle başlamakta ve çeşitli konuları ele alan on bir bölümden (bâb) oluşmaktadır. Birinci babda “anâsır-ı erbaa” bağlamında sırasıyla âbid, zâhid, ârif ve muhiblerin özelliklerinden bahsedilmektedir. İkinci bab başlı başına iman konusuna ayrılmıştır. Altıncı bab'a kadar “dört kapı kırk makam” olarak bilinen şeriat, tarikât, ma’rifet ve hakikat makamları izah edilmiştir. Yedinci bab gönül konusunun ve nefis mücadelesinin anlatıldığı kısımdır. Burada can bahsine de geniş yer verilmiştir. Sekizinci bab Şeytan’ın hâlleri başlığını taşımakta insanları tuzağa düşüren öfke, gıybet, haset, buhul, maskaralık gibi terimler açıklanmaktadır. Dokuzuncu bab “tevhidü'l-ma'arif” başlığını taşımaktadır. Tanrının rahmet, heybet, celal, muhabbet, izzet gibi bazı sıfatlarının açıklandığı ve ilim öğrenmenin gerekliliğinin üzerinde durulduğu, ayrıca kendi özünü bilmek konusunun dünya ve insan üzerinden benzetmelerle anlatıldığı kısımdır. Onuncu ve on birinci bab Âdem’in yaratılış serüvenin anlatıldığı bölümdür. Burada Âdem’in topraktan yaratıldığı ve kendisine ruh verildiği, ilim, akıl, utanma gibi hasletlerin ruhla oluştuğu “menziletün beyne’l-menzileteyn, elestü bi rabbikum” gibi terimlerin de cevaplandığı bölümdür. Âdem’in yaratılışı gibi farklı konular da eserde yer almaktadır. Aklın önemi aşk ve şevk, imanın mahiyeti can gibi konular da eserin muhtevasını oluşturmaktadır. Eserin sonunda insan vücudunun şeriat, tarikat, marifet, hakikat makamlarının tamamının açıklandığı, fazlasını isteyenlerin Kur’an tefsirine, ehâdis-i nebev’iye ve Tezkitetü’l-Evliyâ’ya baş vurması önerilerek bitirilmiştir. Eserde amacına uygun olarak didaktik bir üslup ve akıcı bir anlatım tercih edilmiştir. Anlaşılması zor konular sohbet havası içerisinde somut örneklerle daha açık ve anlaşılır hâle getirilmiştir. İslam, itikat, ibadet ve ahlakına ait hususlar yüz elli yedi ayet ve yirmi üç hadisle desteklenerek ferdi ve içtimai ahlaka ait unsurlar açıkça ortaya konulmuştur. Hikâyet Sual nükte latife-i garibe mesel gibi başlıklar konu dışında açıklanması gereken yerleri izah için kullanılmıştır. Çeşitli dinî ve tasavvufi meselelerin oldukça geniş biçimde ele alındığı bu eserin en önemli özelliği, Hacı Bektaş’ın fikirlerinin tespitinde kullanılacak asıl kaynak hüviyeti taşıyor olmasıdır.

Müellifin biyografisi için bk. " Hacı Bektaş Veli", Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/haci-bektas-veli