- Yazar Biyografisi (TEİS)
Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi - Madde Yazarı: Doç. Dr. Hasan Kaya
Doç. Dr. Hacı İbrahim Demirkazık - Eser Yazılış Tarihi:911/1505-06 ?
- Yazıldığı Saha:Anadolu-Osmanlı
- Edebiyat Alanı:Yazılı Edebiyat / Divan Edebiyatı
- Dönemi:Başlangıç-15. Yüzyıl
- Dili:Türkçe
- Alfabesi:Arap
- Yapısı:Manzum
- Niteliği:Telif
- Türü/Formu:Dinî-Tasavvufî-Ahlaki Eser
- Yayın Tarihi:21/03/2022
MAHZENÜ'L-ESRÂR (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ)
dinî-ahlaki-didaktik mesneviBehiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi (d. 854 /1450 ? - ö. 917, 926 /1511-12, 1520 ?)
ISBN: 978-9944-237-87-1
Behiştî Ahmed’in hamsesinde yer alan dinî-ahlaki-didaktik mesnevi. Bilinen tek nüshası Behiştî'nin Londra yakınlarındaki Durham’da bulunan Ushaw College Church Kütüphanesindeki Hamse'sinin içinde yer alan Mahzenü’l-Esrâr'ın 911/1505-06 yılında yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Nüshanın 1b sayfası ile 20-27 arasındaki varakları ve sonda takribi bir varaklık kısmı eksiktir. Eserin eldeki kısmının beyit sayısı 1720 olup eksik sayfalar da hesaba katıldığında toplam beyit sayısının 2200-2300 beyit arasında olduğu tahmin edilmektedir. Mahzenü’l-Esrâr, mesnevi nazım şekli ve aruzun serî bahrinin "müfte‘ilün müfte‘ilün fâ‘ilün" kalıbı ile yazılmıştır. Baştan sona mesnevi nazım şekli ve aynı aruz kalıbı ile nazma çekilen eserde farklı nazım şekilleri ile yazılmış manzume de yoktur.
Mahzenü’l-Esrâr'ın giriş bölümünde 1 tevhid, 1 tahmid, 4 münacat, 2 naat ve dönemin padişahına övgü bölümleri yer almaktadır. Asıl bölümü yirmi makaleden oluşan eserde makalenin sonunda konu ile ilgili bir hikâye bulunmaktadır. Nüshadaki kopukluk sebebiyle 11. hikâye yarım, 12-16. bölümler arasındaki makale ve hikâyeler ise eksiktir. Bu kopukluk sebebiyle gençlik çağı konusunda yazıldığı anlaşılan 16. bölümün de yalnızca son iki beyti mevcuttur.
Eserin kurgusu ve beyit aralıkları şu şekildedir: İlk bölüm Allah’ın isim ve sıfatları (1-41). Dört münacat (42-120). İkincisi Mirac’a dair iki naat (121-256). Dönemin padişahı II. Bâyezîd’in övgüsü (257-312). Birinci makale (313-348) âlemin Allah’ın isim ve sıfatlarını gösteren bir ayna oluşu. Şeyh Rûzbihân’ın hikâyesi (349-373). İkinci makale (374-439) insanın Allah’ın isim ve sıfatlarını gösteren bir ayna oluşu. Hz. Yusûf’a ayna getiren Kenanlı yolcunun hikâyesi (440-455). Üçüncü makale (456-510) ilmin önemi. Şam’da yaşayan bir âlimin hikâyesi (511-536). Dördüncü makale (537-675) şiirin yüceliği. Şeyh Sa‘dî’nin hikâyesi (676-699). Beşinci makale (700-874) İslam’ın şartları. Seyyid Gâzî’nin hikâyesi (875-952). Altıncı makale (653-1022) takva. Mısır’da yaşayan bir takva ehlinin hikâyesi (1023-1048). Yedinci makale (1049-1159) ahlak. Hz. Îsâ’nın hikâyesi (1160-1174). Sekizinci makale (1175-1235) uzletin önemi. Bağdad’da yaşayan bir hâl ehlinin hikayesi (1236-1250). Dokuzuncu makale (1251-1280) sükutun önemi. Kazlarla arkadaşlık kuran kaplumbağanın hikâyesi (1281-1310). Onuncu makale (1311-1339) az uyuma ve uyanıklık. Mağrib’de yaşayan ve hiç uyumayan bir arifin hikâyesi (1340-1354). On birinci makale (1355-1402) sufilerin halleri. Şemâhî’de yaşayan ikiyüzlü bir sufinin hikâyesi (1403-1407). Nüshadaki kopukluk sebebiyle eser on birinci makalenin hikâyesinde kesilerek on altıncı makalenin son kısmından devam eder. On altıncı makaleden de sadece iki beyit vardır. Böylece on altıncı makalenin sonundaki hikâye 1408. beyitle başlar. Burada genç bir güzelle karşılaşan pirin hikâyesi anlatılır (1408-1440). On yedinci makale (1441-1481) yaşlılık. Yaşlı ile gencin hikâyesi (1482-1491). On sekizinci makale (1492-1535) felekten şikâyet. Oyun oynayan çocukların hikâyesi (1536-1550). On dokuzuncu makale (1551-1581) boş sözler söyleyen kötü şairler. Karga ile bülbülün hikâyesi (1582-1593). Yirminci makale (1594-1624) görgüsüz şairler. Şiirini bir cahile sunan ve şiirinin değeri bilinmeyen bir şairin hikâyesi (1625-1636). Hâtime (1637-1710). Eserin son kısmı nüshadaki kayıp varaklar dolayısıyla eksiktir. Mesnevinin dili giriş bölümü ve makalelerde külfetli iken hikâyelerde kısmen sadeleşmektedir.
Behiştî eserinde Nizâmî (Mahzenü’l-Esrâr), Câmî (Tuhfetü’l-Ahrâr), Hüsrev-i Dihlevî (Matla‘u’l-Envâr) ve Alî Şîr Nevâyî’yi (Hayretü’l-Ebrâr) anmıştır. Bunlar Behiştî’den önce Mahzenü’l-Esrâr geleneğinde eser veren şairlerdir. Behiştî’nin eseri bunlarla karşılaştırıldığında Behiştî’nin 9 makale ve 5 hikâyenin konusunu Tuhfetü’l-Ahrâr’dan; 4 makale ve 4 hikâyenin konusunu Matla‘u’l-Envâr’dan, 2 hikâyenin konusunu Mahzenü’l-Esrâr’dan aldığı görülmektedir. 2 ortak hikâyenin dışında Nizâmî’nin eseri ile 1 ve 17. makalenin konuları örtüşmekte iken yukarıda belirtildiği gibi bu bölümlerde şairlerin anlatımları farklıdır. Ayrıca Behiştî’nin eserindeki 3 makalenin konusu Hayretü’l-Ebrâr’da da yer almaktadır. Bunlardan 18. makalede (felekten şikâyet) ortak yanlar varken diğer iki makalede Behiştî’nin bu konuları el alış biçimi Alî Şîr Nevâyî’den farklıdır. Behiştî kimi zaman makale konusu, kimi zaman hikâyelerde kendisinden önce yazılan ve eserinde adını andığı dört şairden az ya da çok etkilenmiştir. Bazı makale ve hikâyelerde bu şairlerle ortak yanların çok olduğu, bazı makale ve hikâyelerde Behiştî’nin kurgu ve anlatımda değişiklikler yaptığı görülmektedir. Bu bakımdan Behiştî’nin eserini yazarken herhangi bir eseri tercüme etmediği rahatlıkla söylenebilir. Behiştî bu mesnevileri model alarak kendine has hayal ve anlatımla özgün bir metin ortaya koymaya çalışmıştır.
Mahzenü’l-Esrâr'ın çeviri yazılı metni bir incelemeyle birlikte Hasan Kaya ve Hacı İbrahim Demirkazık tarafından yayımlanmıştır (2022).
Şairin biyografisi için bk. "Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/behisti-bihisti-ahmed-sinan-celebi
Eserden Örnekler
Hikâyet-i Keşefî ki Be-Bâl-i Batân Perîden Âgâz Nihâd u Be-Yek Sühan-ı Nâ-Câygâh Ez-Evc-i Hevâ Be-Hadîd-i Hâk Oftâd
Şatt’da meger bir keşef olup celîs
Olmış idi iki bat ile enîs
Geçdi bu ilf üzre besâ rûzgâr
Oldı ara yirde vidâd üstüvâr
Sayf irişüp geçdi çü vakt-i şitâ
Tab‘ı batun bahr kılur iktizâ
Kasd idicek itmege bunlar sefer
Aldı keşef vaz‘larından haber
Bilmiş idi çarh cefâ-cûydur
Devr sitemkâre vü bed-hûydur
Sohbet-i yârân ola ger ittifâk
Def‘î nifâk ile salar iftirâk
Hem-çü Peren cem‘de olsa direng
Anı perîşân ide çün Heftureng
Pîr-i haref çarh çün oldı hasûd
Tagıda cem‘iyyet-i ahbâbı zûd
Yâdına geldi elem-i iftirâk
Âteş-i gam virdi ana ihtirâk
Firkat-i ahbâb gibi yok belâ
Olmasun ol derde kişi mübtelâ
Bu gam ile oldı keşef bî-karâr
Kalmadı sabr eylemege ihtiyâr
Didi ki iy hem-reh ü hem-demlerüm
Gussada vü şâdîde mahremlerüm
Eyledünüz siz sefer itmege azm
Geldi bu ben haste-dile dahı cezm
Hâlümüz ammâ katı müşkil olur
Kim bile kim kim ölüben kim kalur
Arkama yüklendi benüm kûh-ı gam
Çekmek ile belki bu bârı ölem
Size sefer virmedi gerçi ki gam
Lîk beni eyledi âşüfte hem
Gerçi benüm oldı adum seng-puşt
Tab‘ı batun lîk olurmış dürüşt
Tab‘um igen dahı degüldür haşîn
Var ise hey’etde var ola hemîn
Sizcileyin bulmadum aslâ celîs
Ben kimün ile olayum yâ enîs
Böyle diyüp aglar iken ol hakîr
Suda gezer gördi ki bir çûbe tîr
Bana eger olur isenüz şefîk
Size bu tîr ile olayum refîk
Tutun iki gûşeyi çün zih kemân
Tîr gibi ben de tutayum miyân
Sizün ile tâ ki refîk olayum
Mihnet ile bunda niye kalayum
Didiler itdük bu sözüni kabûl
Bizüm ile hem-reh ol olma melûl
Murglar ol vaz' ile pervâz ider
Eyledi bir kimse bu vaz‘a nazar
Didi keşef murg ile uçmak acîb
Olmadı âlemde bu vaz'-ı garîb
Kasd kılur kim keşef açup dehân
Ta‘ne ile ana uzada zebân
Diye meseldür ki cihânda hasûd
Eylemedi eylemesün hîç sûd
Düşdi keşef açdugı gibi dehân
Yire inüp hurd oluban virdi cân
Sabr kılup agzını tutsa eger
Düşüben olmaz idi zîr ü zeber (Kaya ve Demirkazık 2022: 197-200)
Kaynakça
Acar, Hayrullah (2002). Nizâmî-yi Gencevî’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisine Osmanlı Sahasında Yazılmış Türkçe Nazireler. Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
Aksoy, Hasan (1992). “Behiştî Ahmed Sinan Çelebi”. İslâm Ansiklopedisi. C. VI. İstanbul: TDV Yay. 144-145.
Ayçiçeği, Bünyamin (2018). Behiştî Ahmed’in İskender-nâme’si (İnceleme-Metin). Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-206269/behisti-ahmed-iskender-name.html [Erişim tarihi: 10.06.2021]
Aygün, Zeynel Abidin (1999). Behiştî’nin Leyla vü Mecnun Mesnevisi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
Cunbur, Müjgan (2001). “Behiştî”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / İsimler / Eserler / Terimler. C. I. İstanbul: Dergâh Yay. 202-203.
Çakır, Müjgân ve F. Kaytaz (2013). “Behiştî Ahmed Çelebi’nin Yazdığı Osmanlı Tarihi’nin (Vâridât-ı Sübhânî ve Fütûhât-ı Osmânî) Bilinmeyen Eksik Kısmına Dair”. Turkish Studies, XVIII (11): 99-112.
Demirel, Şener (2017). Behiştî ve Mevlidi (Vilâdet-i Resûl). Ankara: Gece Kitaplığı.
Demirel, Şener (2017). Behiştî’, Heft-Peyker Mesnevisi. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194283/behisti-heft-peyker.html [Erişim tarihi: 11.08.2021]
Ersoy, Ersen (2011). “II. Bayezit Devri Şairlerinden Behiştî’nin Hamsesi”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2): 254-261.
Kaya, Hasan ve H. İ. Demirkazık (2022). Mahzenü’l-Esrâr, Behiştî Ahmed (İnceleme-Metin). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
Kaytaz, Fatma (2011). Behiştî Tarihi (791-907/1389-1502) Giriş, Metin, Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Polat, Arzu (2017). Behiştî Sinan’ın (H.917/M.1511-1512) Mihr ü Müşterî Adlı Mesnevisi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Atıf Bilgileri
Benzer Eserler
# | Madde | Yazar | Madde Yazarı | İşlem | ||
---|---|---|---|---|---|---|
1 | HAMSE-İ BEHİŞTÎ (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Prof. Dr. Şener Demirel |
Görüntüle | ||
2 | MİHR Ü MÜŞTERÎ (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Dr. Arzu Polat |
Görüntüle | ||
3 | HEFT PEYKER (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Prof. Dr. Şener Demirel |
Görüntüle | ||
4 | LEYLÂ VÜ MECNÛN (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren |
Görüntüle | ||
5 | İSKENDER-NÂME (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği |
Görüntüle | ||
6 | TÂRÎH-İ OSMÂNÎ / VÂRİDÂT-I SÜBHÂNÎ FÜTÛHÂT-I OSMÂNÎ (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Prof. Dr. Müjgân Çakır |
Görüntüle | ||
7 | VİLÂDET-İ RESÛL (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) | Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi | Prof. Dr. Şener Demirel |
Görüntüle | ||
8 | CÂMASB-NÂME (ABDÎ) | Abdî, Mûsâ | Prof. Dr. Müjgân Çakır |
Görüntüle | ||
9 | TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) | Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân | Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği |
Görüntüle | ||
10 | RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) | Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân | Öğretmen Ece Ceylan |
Görüntüle | ||
11 | NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) | Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz | Doç. Dr. Recep Uslu |
Görüntüle | ||
12 | DÎVÂN (ADLÎ) | Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed | Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM |
Görüntüle | ||
13 | DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) | Adnî, Mahmûd Paşa | Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren |
Görüntüle | ||
14 | DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) | Adnî, Mahmûd Paşa | Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren |
Görüntüle | ||
15 | DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) | Âfitâbî | Prof. Dr. Yunus KAPLAN |
Görüntüle | ||
16 | DÎVÂN (ÂHÎ) | Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend | Doç. Dr. Osman Kufacı |
Görüntüle | ||
17 | HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) | Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend | Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal |
Görüntüle |