MAHZENÜ'L-ESRÂR (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ)
dinî-ahlaki-didaktik mesnevi
Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi (d. 854 /1450 ? - ö. 917, 926 /1511-12, 1520 ?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Behiştî Ahmed’in hamsesinde yer alan dinî-ahlaki-didaktik mesnevi. Bilinen tek nüshası Behiştî'nin Londra yakınlarındaki Durham’da bulunan Ushaw College Church Kütüphanesindeki Hamse'sinin içinde yer alan Mahzenü’l-Esrâr'ın 911/1505-06 yılında yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Nüshanın 1b sayfası ile 20-27 arasındaki varakları ve sonda takribi bir varaklık kısmı eksiktir. Eserin eldeki kısmının beyit sayısı 1720 olup eksik sayfalar da hesaba katıldığında toplam beyit sayısının 2200-2300 beyit arasında olduğu tahmin edilmektedir. Mahzenü’l-Esrâr, mesnevi nazım şekli ve aruzun serî bahrinin "müfte‘ilün müfte‘ilün fâ‘ilün" kalıbı ile yazılmıştır. Baştan sona mesnevi nazım şekli ve aynı aruz kalıbı ile nazma çekilen  eserde farklı nazım şekilleri ile yazılmış manzume de yoktur.

Mahzenü’l-Esrâr'ın giriş bölümünde 1 tevhid, 1 tahmid, 4 münacat, 2 naat ve dönemin padişahına övgü bölümleri yer almaktadır. Asıl bölümü yirmi makaleden oluşan eserde makalenin sonunda konu ile ilgili bir hikâye bulunmaktadır. Nüshadaki kopukluk sebebiyle 11. hikâye yarım, 12-16. bölümler arasındaki makale ve hikâyeler ise eksiktir. Bu kopukluk sebebiyle gençlik çağı konusunda yazıldığı anlaşılan 16. bölümün de yalnızca son iki beyti mevcuttur.

Eserin kurgusu ve beyit aralıkları şu şekildedir: İlk bölüm Allah’ın isim ve sıfatları (1-41). Dört münacat (42-120). İkincisi Mirac’a dair iki naat (121-256). Dönemin padişahı II. Bâyezîd’in övgüsü (257-312). Birinci makale (313-348) âlemin Allah’ın isim ve sıfatlarını gösteren bir ayna oluşu. Şeyh Rûzbihân’ın hikâyesi (349-373). İkinci makale (374-439) insanın Allah’ın isim ve sıfatlarını gösteren bir ayna oluşu. Hz. Yusûf’a ayna getiren Kenanlı yolcunun hikâyesi (440-455). Üçüncü makale (456-510) ilmin önemi. Şam’da yaşayan bir âlimin hikâyesi (511-536). Dördüncü makale (537-675) şiirin yüceliği. Şeyh Sa‘dî’nin hikâyesi (676-699). Beşinci makale (700-874) İslam’ın şartları. Seyyid Gâzî’nin hikâyesi (875-952). Altıncı makale (653-1022) takva. Mısır’da yaşayan bir takva ehlinin hikâyesi (1023-1048). Yedinci makale (1049-1159) ahlak. Hz. Îsâ’nın hikâyesi (1160-1174). Sekizinci makale (1175-1235) uzletin önemi. Bağdad’da yaşayan bir hâl ehlinin hikayesi (1236-1250). Dokuzuncu makale (1251-1280) sükutun önemi. Kazlarla arkadaşlık kuran kaplumbağanın hikâyesi (1281-1310). Onuncu makale (1311-1339) az uyuma ve uyanıklık. Mağrib’de yaşayan ve hiç uyumayan bir arifin hikâyesi (1340-1354). On birinci makale (1355-1402) sufilerin halleri. Şemâhî’de yaşayan ikiyüzlü bir sufinin hikâyesi (1403-1407). Nüshadaki kopukluk sebebiyle eser on birinci makalenin hikâyesinde kesilerek on altıncı makalenin son kısmından devam eder. On altıncı makaleden de sadece iki beyit vardır. Böylece on altıncı makalenin sonundaki hikâye 1408. beyitle başlar. Burada genç bir güzelle karşılaşan pirin hikâyesi anlatılır (1408-1440). On yedinci makale (1441-1481) yaşlılık. Yaşlı ile gencin hikâyesi (1482-1491). On sekizinci makale (1492-1535) felekten şikâyet. Oyun oynayan çocukların hikâyesi (1536-1550). On dokuzuncu makale (1551-1581) boş sözler söyleyen kötü şairler. Karga ile bülbülün hikâyesi (1582-1593). Yirminci makale (1594-1624) görgüsüz şairler. Şiirini bir cahile sunan ve şiirinin değeri bilinmeyen bir şairin hikâyesi (1625-1636). Hâtime (1637-1710). Eserin son kısmı nüshadaki kayıp varaklar dolayısıyla eksiktir. Mesnevinin dili giriş bölümü ve makalelerde külfetli iken hikâyelerde kısmen sadeleşmektedir.

Behiştî eserinde Nizâmî (Mahzenü’l-Esrâr), Câmî (Tuhfetü’l-Ahrâr), Hüsrev-i Dihlevî (Matla‘u’l-Envâr) ve Alî Şîr Nevâyî’yi (Hayretü’l-Ebrâr) anmıştır. Bunlar Behiştî’den önce Mahzenü’l-Esrâr geleneğinde eser veren şairlerdir. Behiştî’nin eseri bunlarla karşılaştırıldığında Behiştî’nin 9 makale ve 5 hikâyenin konusunu Tuhfetü’l-Ahrâr’dan; 4 makale ve 4 hikâyenin konusunu Matla‘u’l-Envâr’dan, 2 hikâyenin konusunu Mahzenü’l-Esrâr’dan aldığı görülmektedir. 2 ortak hikâyenin dışında Nizâmî’nin eseri ile 1 ve 17. makalenin konuları örtüşmekte iken yukarıda belirtildiği gibi bu bölümlerde şairlerin anlatımları farklıdır. Ayrıca Behiştî’nin eserindeki 3 makalenin konusu Hayretü’l-Ebrâr’da da yer almaktadır. Bunlardan 18. makalede (felekten şikâyet) ortak yanlar varken diğer iki makalede Behiştî’nin bu konuları el alış biçimi Alî Şîr Nevâyî’den farklıdır. Behiştî kimi zaman makale konusu, kimi zaman hikâyelerde kendisinden önce yazılan ve eserinde adını andığı dört şairden az ya da çok etkilenmiştir. Bazı makale ve hikâyelerde bu şairlerle ortak yanların çok olduğu, bazı makale ve hikâyelerde Behiştî’nin kurgu ve anlatımda değişiklikler yaptığı görülmektedir. Bu bakımdan Behiştî’nin eserini yazarken herhangi bir eseri tercüme etmediği rahatlıkla söylenebilir. Behiştî bu mesnevileri model alarak kendine has hayal ve anlatımla özgün bir metin ortaya koymaya çalışmıştır.

Mahzenü’l-Esrâr'ın çeviri yazılı metni bir incelemeyle birlikte Hasan Kaya ve Hacı İbrahim Demirkazık  tarafından yayımlanmıştır (2022).

Şairin biyografisi için bk. "Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/behisti-bihisti-ahmed-sinan-celebi 

Eserden Örnekler


Hikâyet-i Keşefî ki Be-Bâl-i Batân Perîden Âgâz Nihâd u Be-Yek Sühan-ı Nâ-Câygâh Ez-Evc-i Hevâ Be-Hadîd-i Hâk Oftâd

Şatt’da meger bir keşef olup celîs

Olmış idi iki bat ile enîs


Geçdi bu ilf üzre besâ rûzgâr

Oldı ara yirde vidâd üstüvâr


Sayf irişüp geçdi çü vakt-i şitâ

Tab‘ı batun bahr kılur iktizâ


Kasd idicek itmege bunlar sefer

Aldı keşef vaz‘larından haber


Bilmiş idi çarh cefâ-cûydur

Devr sitemkâre vü bed-hûydur


Sohbet-i yârân ola ger ittifâk

Def‘î nifâk ile salar iftirâk


Hem-çü Peren cem‘de olsa direng

Anı perîşân ide çün Heftureng


Pîr-i haref çarh çün oldı hasûd

Tagıda cem‘iyyet-i ahbâbı zûd


Yâdına geldi elem-i iftirâk

Âteş-i gam virdi ana ihtirâk


Firkat-i ahbâb gibi yok belâ

Olmasun ol derde kişi mübtelâ


Bu gam ile oldı keşef bî-karâr

Kalmadı sabr eylemege ihtiyâr


Didi ki iy hem-reh ü hem-demlerüm

Gussada vü şâdîde mahremlerüm


Eyledünüz siz sefer itmege azm

Geldi bu ben haste-dile dahı cezm


Hâlümüz ammâ katı müşkil olur

Kim bile kim kim ölüben kim kalur


Arkama yüklendi benüm kûh-ı gam

Çekmek ile belki bu bârı ölem


Size sefer virmedi gerçi ki gam

Lîk beni eyledi âşüfte hem


Gerçi benüm oldı adum seng-puşt

Tab‘ı batun lîk olurmış dürüşt


Tab‘um igen dahı degüldür haşîn

Var ise hey’etde var ola hemîn


Sizcileyin bulmadum aslâ celîs

Ben kimün ile olayum yâ enîs


Böyle diyüp aglar iken ol hakîr

Suda gezer gördi ki bir çûbe tîr


Bana eger olur isenüz şefîk

Size bu tîr ile olayum refîk


Tutun iki gûşeyi çün zih kemân

Tîr gibi ben de tutayum miyân


Sizün ile tâ ki refîk olayum

Mihnet ile bunda niye kalayum


Didiler itdük bu sözüni kabûl

Bizüm ile hem-reh ol olma melûl


Murglar ol vaz' ile pervâz ider

Eyledi bir kimse bu vaz‘a nazar


Didi keşef murg ile uçmak acîb

Olmadı âlemde bu vaz'-ı garîb


Kasd kılur kim keşef açup dehân

Ta‘ne ile ana uzada zebân


Diye meseldür ki cihânda hasûd

Eylemedi eylemesün hîç sûd


Düşdi keşef açdugı gibi dehân

Yire inüp hurd oluban virdi cân


Sabr kılup agzını tutsa eger

Düşüben olmaz idi zîr ü zeber (Kaya ve Demirkazık 2022: 197-200)

Kaynakça


Acar, Hayrullah (2002). Nizâmî-yi Gencevî’nin Mahzenü’l-Esrâr Mesnevisine Osmanlı Sahasında Yazılmış Türkçe Nazireler. Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.

Aksoy, Hasan (1992). “Behiştî Ahmed Sinan Çelebi”. İslâm Ansiklopedisi. C. VI. İstanbul: TDV Yay. 144-145.

Ayçiçeği, Bünyamin (2018). Behiştî Ahmed’in İskender-nâme’si (İnceleme-Metin). Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-206269/behisti-ahmed-iskender-name.html [Erişim tarihi: 10.06.2021]

Aygün, Zeynel Abidin (1999). Behiştî’nin Leyla vü Mecnun Mesnevisi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi. 

Cunbur, Müjgan (2001). “Behiştî”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / İsimler / Eserler / Terimler. C. I. İstanbul: Dergâh Yay. 202-203.

Çakır, Müjgân ve F. Kaytaz (2013). “Behiştî Ahmed Çelebi’nin Yazdığı Osmanlı Tarihi’nin (Vâridât-ı Sübhânî ve Fütûhât-ı Osmânî) Bilinmeyen Eksik Kısmına Dair”. Turkish Studies, XVIII (11): 99-112.

Demirel, Şener (2017). Behiştî ve Mevlidi (Vilâdet-i Resûl). Ankara: Gece Kitaplığı.

Demirel, Şener (2017). Behiştî’, Heft-Peyker Mesnevisi. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194283/behisti-heft-peyker.html [Erişim tarihi: 11.08.2021]

Ersoy, Ersen (2011). “II. Bayezit Devri Şairlerinden Behiştî’nin Hamsesi”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2): 254-261.

Kaya, Hasan ve H. İ. Demirkazık (2022). Mahzenü’l-Esrâr, Behiştî Ahmed (İnceleme-Metin). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.

Kaytaz, Fatma (2011). Behiştî Tarihi (791-907/1389-1502) Giriş, Metin, Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Polat, Arzu (2017). Behiştî Sinan’ın (H.917/M.1511-1512) Mihr ü Müşterî Adlı Mesnevisi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Atıf Bilgileri


Kaya, Hasan ve Hacı İbrahim Demirkazık. "MAHZENÜ'L-ESRÂR (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahzenu-l-esrar-behisti-bihisti. [Erişim Tarihi: 23 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 HAMSE-İ BEHİŞTÎ (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Prof. Dr. Şener Demirel
Görüntüle
2 MİHR Ü MÜŞTERÎ (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Dr. Arzu Polat
Görüntüle
3 HEFT PEYKER (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Prof. Dr. Şener Demirel
Görüntüle
4 LEYLÂ VÜ MECNÛN (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
5 İSKENDER-NÂME (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
Görüntüle
6 TÂRÎH-İ OSMÂNÎ / VÂRİDÂT-I SÜBHÂNÎ FÜTÛHÂT-I OSMÂNÎ (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Prof. Dr. Müjgân Çakır
Görüntüle
7 VİLÂDET-İ RESÛL (BEHİŞTÎ/BİHİŞTÎ) Behiştî/Bihiştî, Ahmed Sinân Çelebi Prof. Dr. Şener Demirel
Görüntüle
8 CÂMASB-NÂME (ABDÎ) Abdî, Mûsâ Prof. Dr. Müjgân Çakır
Görüntüle
9 TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
Görüntüle
10 RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Öğretmen Ece Ceylan
Görüntüle
11 NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz Doç. Dr. Recep Uslu
Görüntüle
12 DÎVÂN (ADLÎ) Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM
Görüntüle
13 DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
14 DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
15 DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) Âfitâbî Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
16 DÎVÂN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Doç. Dr. Osman Kufacı
Görüntüle
17 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle