Tâcîzâde Ca‘fer Çelebi’nin sanatkârane üslupla kaleme aldığı, İstanbul’un fethini anlatan kısa risale. Metinde ayet ve hadisler ile Türkçe, Arapça ve Farsça manzumeler de bulunmaktadır. Süslü nesrin örneklerinden biri olan metin belki de bu özelliği sebebiyle tarihî kaynak olmasından ziyade edebî eser olarak tanınır. Eserde başlık bulunmaz, bazı ayet ve hadisler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Allah’a hamd edilerek başlayan risale, Hz. Peygamber’e salat ve selam ile devam eder. Güneş’in doğuşunun tasvirinden sonra ona benzetilen Fâtih Sultan Mehmed (sal. 1444-1446 ve 1451-1481) methedilir. Tarihî olayların nakli padişahın emriyle kurulan dîvân-ı hümâyûnun anlatılmasıyla başlar. Fâtih, divanda Allah yolunda gaza etmenin fazileti ve sevabından bahsettikten sonra İstanbul’u fethetmek niyetinde olduğunu açıklar ve vezirlerinin bu konudaki fikirlerini sorar. Onlar da padişahın fikrini yerinde bulduklarını söyleyince ilk hazırlıklara başlamaları emredilir. Vezirler öncelikle surların durumunu tetkik eder ve fethin mümkün görünmediğine karar verip seferden vazgeçmenin daha uygun olduğunu padişaha bildirirler. Fâtih cevaben kendisinin başarılı olamasa bile sevap kazanmak maksadıyla İstanbul’u kuşatacağını, Allah bir şeyin olmasını isterse bütün kâinatın aleyhte çalışmasının mukadder sonu değiştirmeyeceğine inandığını söyleyerek, kararını bildirir. Metnin devam eden kısmında tarihî olaylar ayrıntılı olarak anlatılır. Risalede verilen İstanbul’un kuşatılması ve fethi ile ilgili bilgiler, diğer tarihî kaynaklarla karşılaştırıldığında güvenilir olarak değerlendirilmiştir. Hatta bunların bir kısmı Tursun Bey (ö. 896/1491’den sonra), Neşrî (ö. 926/1520 [?]), Âşıkpaşa-zâde (ö. 889/1484’ten sonra), Rûhî Çelebi (ö. 928/1522) ve Enverî (ö. 15. yüzyıl sonu) gibi tarihçilerin aktardıklarından daha sağlam görülmüştür (Erünsal 2010: 354-55).

Mahrûse-i İstanbul Feth-nâmesi’nin bilinen müstakil tek yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde bulunmaktadır (TY 2634). Bu yazmanın Hâlis Efendi Koleksiyonu ile birlikte kütüphaneye geldiği anlaşılmaktadır. Aynı nüsha, Feth-nâme‘nin 1331/1912-13 tarihinde “Tâcî-zâde Tuğraî Ca‘fer Çelebi Münşe'âtından” adıyla Târîh-i Encümen-i Osmânî Mecmû'ası’nın ilavesi olarak yapılan yayınının da kaynağıdır. Hâlis Efendi bu matbu metnin başına “Ca‘fer Çelebi’nin Terceme-i Hâli” başlığıyla müellifin kısa biyografisini eklemiştir (1331: 2-4). Bu baskının metni, biyografi kısmıyla beraber, Şeref Kayaboğazı tarafından “sadeleştirilerek” yayımlanmıştır (1953). Feth-nâme, ayrıca Koca Nişancı Celâl-zâde Mustafâ Çelebi (ö. 975/1576)’nin Me'âsir-i Selîm Hânî isimli eserine de kaydedilmiştir. Selîm-nâme adıyla yayımlanmış olan Me'âsir’in içinde Mahrûse-i İstanbul Feth-nâmesi’nin metni ile günümüz Türkçesine çevirisi bulunmaktadır (Uğur ve Çuhadar 1990: 112-126, 338-353).

Şairin biyografisi için bk. "Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cafer-tacizade-cafer-celebi