18. yüzyılın büyük âlim ve şairlerinden Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (d. 1115/1703 - ö. 1194/1780) pek çok ilme dair mefhumları içeren en meşhur eseri. Oğlu Ahmed Nâimî’ye nasihat ve yadigâr için yazıldığı belirtilen ve 1757’de (h.1170) tamamlanan eserde dinî, ilmi ve ahlaki pek çok hususa değinilmiştir.

Bir mukaddime, üç fen ve bir hâtime olmak üzere beş bölümden meydana gelen bu hacimli eser; çeşitli bab, fasıl ve nev’ilerle genişletilmiştir. Mukaddimeden önceki sebeb-i telif bölümünde İbrahim Hakkı, pek çok ilme değinmesine rağmen eserin asıl konusunun Hakk’ı bilmek olarak özetlenebilecek marifet olduğu vurgusunu yapmıştır. Ona göre asıl hakikat bu ilimler neticesinde Allah’ı bulmak olmalıdır. Tıp, astronomi, matematik, fizik gibi müspet ilimler de dahil olmak üzere tüm ilimler insanı Hakk’a ve hakikate götürmelidir.

Mukaddime kısmının konusu; âlemin yaratılışı, gökler, melekler, cennetler, cennetlikler, Livaü’I-Hamd, güneş, ay, yıldızlar, ay ve güneş tutulması, Kaf Dağı, arzın katları, cehennemler, cehennemlikler, Âdem’in yaratılışı ve kıyamet alametleri ile ilgilidir. Birinci fen bölümü; hikmet, felsefe ve tasavvufla ilgili olarak cevherler, arazlar, akıllar, nefisler, gökler, anâsır-ı erbaa (hava, su, ateş, toprak), mevâlid-i selâse (cisimler, bitkiler ve hayvanlar), mahlukatın ve insanın tekâmülü, devriye, aritmetik, geometri, astronomi ve astroloji, atmosfer, hava özellikleri, denizlerin ve kayaların faydaları, iklimler, kıtalar ve ahalisi, yeni astronomiye göre gökler ve özellikleri; madenIer, bitkiler, hayvanlar ve insanın mahiyeti gibi benzeri konulara dair ilimleri ihtiva etmektedir. Ayrıca 193 beyitlik aylara, günlerin uzayıp kısalmasına, hilâl ve bedire dair Menâzilü’l-Kamer, yine manzum ve mensur olarak yazılan hicrî ve rûmî tarihlerle ilgili Gurre-nâme ile gezegenler ve takvime ait bilgilerle kameri yılın şemsî yıla çevrilmesini izah eden 100 beyitlik İhtihârâtü’l-Kamer gibi daha önce yazılmış kısa eserler de bu bölümde bulunmaktadır.

İkinci fen; anatomiyle, insanın vücut yapısıyla, cihanın insanı müşfik bir anne gibi beslemesiyle, uzuvlar ve kemiklerle mafsal ve adalelerle, sinirler ve damarlarla, beden yapısı ve karakter arasındaki münasebetlerle, kadınlardaki güzellik hususiyetleriyle, uzuv seğirmeleriyle, insan uzuvlarıyla tabiat arasındaki benzerliklerle, insanın kendinde Hakk’ın kudretinin tecelli ettiğinin idrakiyle, kâmil insanın âlemin özü olması ve ibadetle rızaya kavuşabilmesiyle, rüya tabirleriyle, ruhla ve beden sıhhati ve korunmasıyla; cimanın, hamamın, ilaç ve gıdaların, yemenin, içmenin, giyinmenin ve süslenmenin adap ve kaideleriyle, ölümün fazilet ve faydalarıyla, hakikatıyla, ruhun bedenden ayrılmasıyla ilgilidir.

Üçüncü bölüm, insanın bilgisizlik ve gafletle hayvana benzemesi, Kur’ânla hidâyet, Hz. Peygamber’e tabi olma ve bidatlardan uzaklaşma, kalbin itikâdını düzeltme, ehl-i sünnete uyma, namazın edası, dünyanın faniliği, ahretin safa âlemi olduğu, feyiz ve irfan mahallinin gönül ve kalpte bulunduğu, marifetullah ve irfan mekânı olan kalbin ahval ve hususiyetleri, akıl, kalbin büyüklüğü ve genişliği, ruh ahvali; az yemenin, az uyumanın, az konuşmanın, susmanın, dili korumanın, uzletin, devamlı zikrin, tevekkülün, tefviz ve teslimiyetin fazilet ve şartları, sabır ve tahammül, kazaya rıza, nefsi bilmenin Hakk’ı bilmek olduğu, mahabbetullahın fazilet ve mertebeleri, Nakşibendi tarikatının erkânı, sapıklığa düşenler, tasavvuf ehlinin on iki fırkası, yedi nefs, şeyhi İsmail Fakirullah ve babası Derviş Osman Efendi hakkındadır.

Hâtime bölümü ise ahlak ve muaşeretle ilgilidir. Hz. Peygamber’in güzel ahlakından, halka karşı muameleden, evliliğin faydalarından, âlimin talebelerine karşı ve talebelerin hocalarına karşı nasıl davranmaları lâzım geldiğinden kişinin anne ve babasına karşı davranışından, arif bir kimsenin evlenirken dikkat edeceği hususlardan; erkekle kadının, kişiyle evladının sohbet ve ülfetinden, akrabalar ve komşularla münasebetten; âlimlerin, fakihlerin, veli ve şeyhlerin halka muamelelerinden, kulun uzuvlarını günahlardan korumasından, fakirlik ve zenginlik sebeplerinden bahsedilir. Eser asıl sonsöz mahiyetindeki Hâtimetü’I-Hatime başlığı altındaki kısımla, manzum ve mensur olarak kaleme alınan tevhid ve münacat bölümleriyle ve tarih manzumesi ile tamamlanmıştır. (Çelebioğlu 1988: 29-31; Külekçi, Karabey 1997: 24-26)

Kendi hayatı hakkında bilgiler de bulunan eserin yazılmasında müellifin ifadesiyle 400’den fazla kaynaktan istifade edilmiştir. İbni Sina’nın Şifâ’sı, İmam Gazâlî’nin İhyâü Ulûmi’d-dîn ve Tehâfütü’l-Felâsife’si, Şerif Cürcânî’nin Tarifât’ı, Mevlânâ’nın Mesnevî’si, Feridüddin Attâr’ın Mantıku’t-Tayr’ı, Hâkim Sinâî’nin Hadîka-i Şerîfe’si, Nizâmî’nin Hamse’si, Molla Câmî’nin Nefehatü’l-Üns’ü bu eserlerden yalnız bazılarıdır (Altıntaş 1997: 52). Müellif bu eserlere İstanbul seyahatlerinde ulaşmış, uzun süre kütüphanelerde araştırma yaptıktan sonra eserini vücuda getirmiştir.

Ma'rifetnâme'nin dili hem konunun ilmi derinliği hem de müellifin tasavvufi kişiliği nedeniyle beklendiği gibi ağırdır. Konuyla ilgili detaylı bilgiler ayet ve hadislerle desteklenerek aktarıldıktan sonra aynı hususta söyleyişi güzelleştiren ve daha etkili kılan çok miktarda beyit, rubai ve şiirler eklenmiş; böylece eser nesir-nazım karışık bir şekilde tanzim edilmiştir.

Kütüphanelerde kayıtlı pek çok yazma nüshası bulunan eser 1835-1914 arasında Mısır, Kazan ve İstanbul’da defalarca matbu olarak da yayımlanmıştır. 1957’den itibaren ise bölümler halinde veya tamamen günümüz Türkçesine aktarılarak basılmıştır (Başar 2005, Zengin vd. 2016). Ayrıca eser hakkında onlarca akademik çalışma da gerçekleştirilmiş, farklı yönleriyle yüksek lisans ve doktora tezlerine konu olmuş; özellikle eğitsel değeri (Kırkkılıç 2011, Can vd. 2021), tasavvufi yönü ve dönemin ilim anlayışı boyutlarıyla incelenmiştir.

Yazarın biyografisi için bk. “Hakkı, Erzurumlu İbrahim Hakkı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hakki-erzurumlu-ibrahim-hakki.