Mehmed Şemseddîn İstanbullu’nun hazırladığı “elif” harfinden oluşan Osmanlı Türkçesi sözlük. Eserin giriş kısmında hamdele ve salvelenin ardından dönemin padişahı olan II. Abdülhamid’e övgü ve dönem içerisinde ilmî çalışmalara olan destek ve ilgisine yer verilir. Bu kısımdan hemen sonra başlayan “mülâhazât” bölümü, eserin klasik Osmanlı dönemi Türk sözlükçülüğünün karşısındaki farklı yapısını gözler önüne serer.

Mehmed Şemseddîn, eserinin “Osmanlı Türkçesi” olması nedenine dayanarak dilin, Arapça ve Farsçanın karşısında başta “elif” harfinin harekelenmesi olmak üzere, bazı harfler özelinde meydana gelebilecek karışıklıkları önlemek amacıyla, bu üç dilin harf değer sistemlerinde çeşitli karşılaştırma ve açıklamalarda bulunarak sözlüğün hazırlama yöntemini açıklar. Yazarın bu bölüm içerisinde üzerinde önemle durduğu bir başka konu ise “galat-ı meşhûr” şeklinde tabir edilen, yanlış bir sözcük veya deyimin yaygın olarak hatalı bir şekilde kullanılarak doğrunun yerini alması hususudur.

Eserin bütününe bakıldığında, doğrudan ifade edilmemesine karşın lügatin düzen ve içerik sınırlarının belirlenmesinde bu durumun önemli bir rol oynadığı görülür. Yazar bu durumu doğrular nitelikte olan, ağızlarda dolaşan ne kadar yanlış kelime varsa hepsini sırasıyla yazdığını belirterek yanlış söylenmekte olan sözcüğe lügat içerisinde yer vermenin doğrusunu bulabilme imkânı sağladığını ifade eder (Mehmed Şemseddîn 1890: 5).

“Mülâhazât” bölümünde dilin içerisine başka lisanlardan alınan sözcüklerin alınma şekilleri de ayrıca açıklanır. Bu duruma bağlı olarak da sözcüğün, varsa kaynak dilden alındıktan sonra yapısında meydana gelen değişiklikleri imleyecek şekilde telaffuz, imla ve köken bilgisine madde başlarında yer verilmiş olduğu ifade edilmektedir.

Sözlükte bazı Türkçe ya da yabancı sözcüklerin okunuşlarını göstermek için hareke kullanılmıştır. İçerisinde madde başı olarak verilen Türkçe isimlerin bazıları oldukça geniş şekilde açıklanmış, yer yer köken yapılarına ilişkin bilgiler verilmiştir. Kimi Türkçe fiillerin emir çekimleri ve mastarlı hâllerine madde başı olarak ayrıca yer verilmiş, fiilin ifade ettiği emir durumu detaylı şekilde açıklanmıştır. Türkçe deyimler ve Türkçe kelimelerden oluşan birleşik yapılar göz ardı edilmemiştir. Lügât-ı Şemseddîn, ifade edilen bu özellikleri nedeniyle Türk dili açısından çok önemli “ansiklopedik” bir eser olarak görülmekle birlikte, tamamlanmamış, yalnızca “elif” harfiyle başlayan kelimeleri almış olması sebebiyle de sözlükçülüğümüz açısından büyük bir kayıp olarak görülmektedir (Yavuzarslan 2009: 209).

Ciltli, mukavva kapak içerisinde 328 sayfadan oluşan Lügât-ı Şemseddîn, Cemâl Efendi Matbaası’nda 1307/1890 tarihinde basılmıştır. Eserin halka açık erişimde tespit edilebilen tek nüshası Trabzon İl Halk Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümünde 2337 sıra numarasındadır.

Yazarın biyografisi ve eserlerinden örneklere erişim için bk. “Mehmed Şemsedîn, İstanbullu”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-semseddin-istanbullu