LÜGAT-İ Nİ’METULLÂH (Nİ’METULLÂH AHMED)
Farsça-Türkçe Sözlük
Nimetu’llâh Ahmed b. Kadı Mübârek Er-Rumî (d.? – ö. 969/1561)

ISBN: 978-9944-237-87-1



Nimetu’llâh Ahmed b. Kadı Mübârek Er-Rumî tarafından hazırlanan Farsça-Türkçe sözlük. Eserin yazımı 947/1541 yılında tamamlanmıştır. Yazar, eserin adını kendi adına izafeten Lügat-i Ni‘metu’llâh koyduğunu belirtmiştir. Sözlük, Farsça bir mukaddime ve üç bölümden meydana gelmiştir. Yazar, mukaddimede sözlüğü neden yazdığını şöyle açıklamıştır: “ve sonra ansızın bu biçâre, âciz kulun yani Rumelili Ni’metullâh Ahmed bin Kadı Mübârek’in gönlünden, belki bir kişinin işine yarar diye Farsça sözlüklerden kelimeler derleyip bu biçâreden yadigâr kalacak bir kitap düzenlemek geçti, gerçi bu iş bu cahilin haddi değildir ama ‘tamamı anlaşılmayan şeyin hepsi terk de edilmez’ kuralı gereğince eseri tamamlamaya gayret gösterdim; onunla ilgilenecek keremli kişilerden dileğim bu muhtaç köleyi hayır dua ile anmaları ve ruhunu şad etmeleridir” (İnce 2015: 24-25). Yazar, mukaddimede sözlüğü yazarken yararlandığı kaynaklar ve sözlüğün tertip yöntemine dair bilgiler vermiştir. Uknûm-ı Acem, Kâsımiyye-i Lutfullâh Halîmî (Lügat-i Halîmî), Vesîletü’l-makâsıd ilâ Ahseni’l-merâsıd, Lügat-i Karahisârî (Şâmilü’l-lüga), Sıhâh-ı Acem-i Dîrîne-i Muhtasar, Sıhâh-ı Acem-i Cedîd-i Kebîr yazarın yararlandığını belirttiği kaynaklardır (İnce 2015: 9-10). Yazar, adını anmadığı halde faydalandığı başka kaynaklar olduğunu da belirtmiştir.

Eserin birinci bölümü mastarlara ayrılmış, ikinci bölümde Farsça dilbilgisi kuralları anlatılmış, üçüncü bölümde ise sözlüğün asıl bölümünü oluşturan diğer kelimelere yer verilmiştir. Her harfte kelimeleri ilk harflerin hareke sırası gözetilerek üç ayrı sıralama yapılmış, bazı maddeler tanıklar ile açıklanmıştır. Yazar, daha önce yazılan sözlüklerin tertip yöntemlerini incelemiş ve Uknûm-ı Acem’in tertibine uymuş, Lügat-i Halîmî’den  de çok büyük oranda yararlanmış, Halîmî'deki bazı maddeleri hiç değiştirmeden kendi sözlüğüne almıştır (İnce 2015: 10). Yazılış tarihi olan 947/1541’e kadar Anadolu sahasında yazılan en kapsamlı Farsça-Türkçe sözlük olan Ni‘metu’llâh Lügati’nde, İnce tarafından kurulan metne göre 16665 madde başı bulunmaktadır (İnce 2015: 10).

Yazma eser kütüphanelerinde pek çok nüshası bulunan eserin tenkitli metni Adnan İnce tarafından yayımlanmıştır (2015).

Eserden Örnekler


Örnek Maddeler

Kâ‘ide-i Hemze-i Meftûha: Hemze-i meftûha ki lisân-ı Tâzîde ya‘nî zebân-ı ‘Arabîde getürürler, istifhâm içündür; ammâ zebân-ı Derîde şu‘arâ-yı Fürs ba‘zı edevât evveline idhâl ederler. Guyyâ anlarun katında harf-i tenbîhdür (İnce 2015: 26).

âbâm: 1. Borc, deyn ma‘nâsına. 2. (Y) Burc: ‘Âmdur, hısârda olsun gökde olsun ki on iki ‘adeddür, ehl-i nücûm katında ma‘lûm ve meşhûrdur


tînûs: Harmanda tereke ya‘nî ki Türkîde tınaz derler

tîne: Örümcek ağı

tîv: Tâkat ve bahâdır ve tevânâ ve dânâ ve âkıl

teyvâ: (A) ‘İşve-i mahbûb

tîh: 1. Gügercine benzer bir kuşdur ve ‘Arab’da bir sahrânun adıdur. 2. Sahrâ ve beyâbân ya‘nî tîh. Şol sahrâ ve beyâbân derler ki anda mütehayyir olınur ve ulu ve ululanmak (İnce 2015: 139).

Kaynakça


İnce, Adnan (hzl.) (2015). Ni’metu’llâh Ahmed Lügat-i Ni’metu’llâh. Ankara: TDK Yay.

Atıf Bilgileri


Karakılıç Akı, Serap. "LÜGAT-İ Nİ’METULLÂH (Nİ’METULLÂH AHMED)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/lugat-i-ni-metullah-ni-metullah-ahmed. [Erişim Tarihi: 26 Nisan 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
2 MÜNŞE’ÂT (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
3 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
Görüntüle
4 KİTÂB-I TÂLİ'-İ MEVLÛD / TÂLİ’-İ MEVLÛD-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Doç. Dr. Himmet BÜKE
Görüntüle
5 HEŞT BİHİŞT / KİTÂBÜ’S-SIFÂTİ’S-SEMÂNİYYE FÎ ZİKRİ’L-KAYÂSIRETİ’L-OSMÂNİYYE (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlîsî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
6 ŞERH-İ MESNEVÎ-İ MA’NEVÎ (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlisî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
7 ŞEHRENGÎZ DER-MEDH-İ CÜVÂNÂN-I EDİRNE / ŞEHRENGÎZ-İ EDİRNE (MESÎHÎ) Mesîhî, Îsâ Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
8 DÎVÂN (ŞÂMÎ) Şâmî, Şâmlıoğlu Mustafâ Bey Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
9 HEFT PEYKER (ABDÎ) Abdî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
Görüntüle
10 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (ABDÎ) Abdî Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle