Muallim Naci tarafından Lugat-i Naci adıyla yazımına başlanıp yazarın ölümüyle yarıda kalmış; Müstecâbîzâde Mehmed İsmet’in tamamladığı sözlüğün adı. Devrinde ve günümüzde Türkçenin önemli sözlük çalışmalarından biri kabul edilen hacimli bir eserdir.

Eser, Türkçedeki Arapça, Farsça ve Batı kökenli kelimelerin anlamlandırmalarını, bazı şair ve yazar biyografilerini içerir. Önceleri Naci’nin Lügat Kitabı ismini alsa da Mustafa Özsarı’ya göre Muallim Naci, fetva kelimesi ile 52 formasını tamamlamasının ardından 1898 yılı sonu ile 1899 yılı başlarında İsmet Bey’in çalışmalarıyla eserin 53-59. formaları yayımlanır; Tetimme-i Lügat-ı Naci olarak isimlendirilir. Böylelikle eserin kapağında muharriri olarak Müstecâbîzâde Mehmed İsmet belirtilir.

Eser, Özsarı’ya göre toplam 1426 sayfalık sözlüğün “fe” harfine kadar 486 sayfasını Muallim Naci; 940 sayfasını da eserin, üçte ikisini yazan Müstecâbîzâde olmuştur. Korkut Çeçen’e göre ise “ihtârât” ve “işârât” başlıkları ile sözlüğe dair bilgiler; “hatâ ve savâb cedveli” verilerek devamında “Çocuklar İçin Lügat Kitâbı” başlığı altında madde başları sıralanır.

Eser, 14.000’i Arapça, 3000’i Farsça, Batı kaynaklı kelimelerde eklendiğinde 18.000 madde başından oluşur. Öte yandan sözcükler Türkçede kazandıkları yeni anlamlarla verilir. Eserde, anlaşılabilirlik açısından kelime kökleri harekeli olarak yazılmıştır. Çoğulluk, tekillik, müenneslik, müzekkerlik gibi özellikler kısaltmalar şeklindedir. Kelimelerde modern sözlük çalışmalarının bir gereği olarak gramer kısaltmalarının verilmeyişi eksiklik ihtiva eder. Lugat-i Naci’nin bir diğer eksik yönü; Türkçe kökenli kelimelere yer verilmemiş olması gösterilir. Özsarı’ya göre sözlükteki kelimelerin tamamının anlamlandırmasının yapılmayışı eksik bulunur (Özsarı 2008: 1308). Kelimelerin anlamları şiirlerden hareketle uzun açıklamalar, yer yer deyimler ve özel isimler, örnekler ile desteklenerek sunulmuş, anlam pekiştirilmiştir. Müstecâbîzâde, “nâci” kelimesini açıklayarak akabinde müstakil bir “Nâci” maddesi eklemiş; onun hayatı ve eserleri üzerine bilgiler vermiştir. İlaveten biyografiler eklenmiştir: Bahâyî, Bâkî, Fasîh Dede, Fıtnat, Fuzûlî, Hâkânî, Ka‘b, Mütenebbî, Nâbî, Nâilî-i Kadîm, Nedîm, Nef‘î, Râgıb, Sâbit, Vatvât, Zâtî gibi Türk şairleri ve Arap şair Ka‘b ve Mütenebbî ve Fars Vatvât hakkında bilgiler verilmiş ve böylelikle eserin hacmi artmıştır.

Sözlük, 1900 yıllarda tamamlanmıştır. Müstecâbîzâde, Jöntürk ve İttihatçılarla temas içinde olduğu gerekçesiyle mahkûmiyet geçirmiştir. Eseri, Musavver Terakkî’nin imtiyaz sahibi Kirkor Faik Efendi ticari endişe taşıdığından olsa gerek, Muallim Naci adıyla sonrasında Tahirü’l-Mevlevî’ye yeniden tertip ettirmiştir. Eserdeki örnek mısraları ve cümleleri değiştirmiş, kendinden ve başka şairlerden eklemeler yapmıştır (Uçman 2003: 219).

Eser, Muallim Nâcî ve İsmet Müstecâbî-zâde adlarıyla (1308/1891) 960 sayfa olarak İstanbul’da basılmıştır. Daha sonra üç baskısı daha yapılmıştır: Muallim Nâci, Lugat-ı Nâcî, İstanbul (1317), Muallim Naci -Müstecâbîzâde İsmet, Asır Matbaası’nda İstanbul’da (1322) basılmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Müstecâbî-zâde Mehmed İsmet Bey”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ismet-mustecabizade-mehmed-ismet