Muallim Nâcî’nin 1306/1891’de, Çocuklar İçin Lügat Kitâbı adıyla hazırlamaya başladığı, "fetvâ" kelimesinden sonrasını Müstecâbî-zâde Mehmed İsmet’in, Nâcî’nin vefatından sonra (ö. 1310/ 1893) bıraktığı söylenen müsveddelerden istifade ederek 1316/1899 yılında tamamladığı Osmanlı Türkçesi dönemi sözlüğü.

Sözlük, dönemin ilklerinden biri olması, bu yönüyle önemli bir boşluğu doldurmuş olması hasebiyle haklı bir şöhret kazanmış ve peş peşe baskıları yapılmıştır. Eser üzerinde yapılmış çalışmaların en ziyade mutabık kaldıkları hususlardan biri budur. Nitekim, lügatin yayın hakkını satın alan Kirkor Fâik Efendi, yazdığı mukaddimede, Lügat-i Nâcî’nin kısa sürede görmüş olduğu büyük ilgiden bahseder. Kirkor Fâik Efendi, daha önceki baskılarında hareke esasına göre düzenlenmiş olan sözlüğün, aranan kelimelerin daha kolay bulunabilmesi için bu baskısında birleştirilerek harf sırasına sokulduğunu, bazı isimler ve kelimelerin eklenerek söz varlığının arttırıldığını ifade etmiştir. “1322’de (1906) dördüncü baskısını yapan Kirkor Fâik Efendi’nin isteği üzerine Tâhirülmevlevî eseri harf sırasına göre yeniden tertip etmiştir. Tâhirülmevlevî bu esnada bazı kelimelerin yazılış ve açıklanmalarında tasarrufta bulunmuş, Nâci’nin verdiği örnek mısra ve cümleleri değiştirerek kendisinden ve başka şairlerden yeni örnekler, hatta II. Meşrutiyet’ten sonraki baskılarda dönemin siyasi atmosferini yansıtan cümleler ilâve etmiştir.” (Uçman 2003: 219). Bugün Lügat-i Nâcî’nin en çok bilinen ve kullanılan nüshası budur. Görülen o ki Tâhirülmevlevî, eserde önemli değişiklikler yapmıştır. Tâhirülmevlevî, bir döneme ait hâtıralarını yazdığı eserinde, Lügat-i Nâcî’ye dâhil olma serüvenini anlatmıştır (1990: 66). 1978 yılında Çağrı Yayınları tarafından ofset baskı ile yayımlanan sözlüğün başında F. Kadri Timurtaş, “Muallim Nâci ve Lûgatı” adlı bir değerlendirme yazısı yazmıştır. Timurtaş, "Türkçeyi çok iyi bilen, şair ve yazar olarak onu kusursuz, mükemmel surette kullanan Muallim Nâci'nin tertip ettiği "Lûgat" ayrı bir değer taşımaktadır. Bu değer, müellifin hem âlim hem edip olmasından ve Türkçe kadar Arapçayı, Farsçayı da çok iyi bilmesinden ileri gelmektedir. "Lûgat-ı Nâci" adını taşıyan ve birkaç nesil tarafından son zamanlara kadar istifadeyle kullanılan bu sözlük, dilimize geçmiş bulunan Arapça ve Farsça kelimelerle, Batı dillerinden gelen bazı kelimeleri içine almaktadır... Nâci, bütün Arapça ve Farsça kelimeleri almamış, edebiyat dilimizde çok görülen, kendi devrinde de edebiyatçılarca itibar edilen kelimelere yer vermiştir. Böylece  "Lûgat-ı Nâci" bir Arapça-Farsça-Türkçe  lûgat durumunu göstermeyip eski edebî dilimizin Türkçe asıllı olmayan kelimelerini bir araya getiren bir sözlük hüviyetine sahip bulunmaktadır." diyerek eserin değerini ve farkını net bir biçimde ortaya koymuştur. Ömrü “fetvâ” maddesinden sonrasını yazmaya yetmeyen Nâcî’nin bu eserinin, tamamlanma sürecinden başlayarak farklı yazarların tasarrufuyla azımsanmayacak ölçüde değişikliğe uğraması, eserin ne kadarının Nâcî’ye ait olduğu sorusuna ve bu yöndeki tartışmalara neden olmuştur. Kazım Yetiş’e göre, sözlüğün üçte birinden fazlası, hatta yarıya yakını Müstecâbî-zâde Mehmed İsmet tarafından yazılmıştır. Yetiş, “Naci tarafından yazılmış müsveddelerin varlığı akla gelebilir. Ne var ki ne Naci’nin şahsiyet ve çalışma sistemi ne de sonradan hemen hiçbir kaydın bulunmaması bizi bu düşünceye iltifat etmekten alıkoymaktadır.” demektedir (2003: 419). Eğer çeşitli kaynaklarda da bahsedildiğinin aksine ortada müsveddeler yoksa lügatin ikmâl edilmesi aşamasında Muallim Nâcî ile tam bir uyum sağlanmış olması Müstecâbî-zâde’nin başarısı olarak değerlendirilmelidir. Lügatin başındaki ‘İhtârât’ kısmında sözlüğün yapısı ve içeriği ile ilgili bilgiler verilmiştir. Bu bilgilerin bir kısmı şöyledir: “Bu kitap erbâb-ı kalem beyninde kullanılan veya kullanılmağa şâyân bulunan Arâbî, Fârisî kelimât ile elsine-i ecnebîyyeden alma lügâtin en ziyâde müsta’mel olanlarını hâvîdir. Lügatler Türkçe nâmına tefsîr olunur. Meselâ Arabî bir kelimeye Arab isti’mâline göre değil, kendi isti’mâlimize nazaran ma’nâ verilir. Harekeler dâhi kendi telaffuzumuza göre konulur. Meselâ (siyâhat) kelimesi fi’l-asl (sin)in kesriyle olduğu halde isti’mâlimize tevfîkan (sin)in fethiyle gösterilir… Elsine-i ecnebiyyeden alma lügatler isti’mâlimize göre yazılarak hangi lisândan me’hûz olduğu tasrîh olunur.” Lügat-i Nâcî (1318). İhtârâtta da belirtildiği üzere, bu lügatin en dikkate değer yönlerinden birisi, edebiyatçılar arasında en çok kullanılan veya kullanılmaya değer Arapça, Farsça ve diğer yabancı dillerden alınmış kelimelere yer verilmiş olmasıdır. Başka bir deyişle, sözlüğe diğer sözlüklerde olduğu gibi bütün Arapça, Farsça kelimeler alınmamıştır.

Lügat-i Nâcî’de alıntı kelimelerin anlamları, kaynak dillerdeki kullanımlarına göre değil, Türkçedeki kullanımlarına göre verilmiş, yazılışlarında da dilimizdeki söylenişleri esas alınmıştır. Bu tutum, Lügat-i Nâcî’yi kendisinden önceki ve sonraki çalışmalardan farklı kılan özelliklerden biridir. Bugün, “fetvâ” maddesine kadar olan kısmı Muallim Nâcî tarafından fasiküller halinde yayımlanan Çocuklar İçin Lügat Kitâbı hariç, elimizde üç farklı Lügat-i Nâcî bulunmaktadır. (Yavuzarslan 2009:161). Bunların dışında Küçük Lügat-i Nâcî adlı muhtasar sözlükten de bahsetmek gerekir. Bu kısaltılmış lügatin Zeki Efendi tarafından düzenlendiği söylenmektedir.

Muallim Nâcî’nin biyografisi için bk. “Muallim Nâcî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci 

Müstecâbî-zâde Mehmed İsmet’in biyografisi için bk. “Müstecâbî-zâde Mehmed İsmet”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ismet-mustecabizade-mehmed-ismet 

Tâhirülmevlevî’nin biyografisi için bk. “Tahir Olgun Tâhirü’l-Mevlevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/olgun-tahir