Ebüzziya Mehmed Tevfik tarafından Avrupai tarzda modern imkânlarla hazırlanmış, resimlerle desteklenmiş, madde başları ve açıklamaları Osmanlıca-Osmanlıca (Türkçe-Türkçe) olan, madde başlarının rahat okunup doğru anlaşılabilmesi adına özel simge ve sembollerin kullanıldığı çok önemli bir 19. yüzyıl sözlük projesi. Eser, iki cildi yayımlanabilmiş yarım kalmış bir çalışmadır.

On iki senelik bir emeğin karşılığı olan sözlük, 2000 sayfa civarı olacak şekilde tasarlanmış olmasına rağmen iki cilt, 600+112, 712 sayfada kalmıştır. Sözlük, önce haftada bir cüz şeklinde fasikül fasikül yayımlanmış, daha sonra kitap şeklinde basılmıştır. Birinci cildin kitap biçiminde iki baskısı, ikinci cildin tek baskısı vardır. Birinci cildin ilk baskısı 1306/1889'da ikinci baskısı 1308/1890/1891 tarihinde yapılmıştır. İkinci cildin tek baskısı 1307/1890 tarihinde yapılmıştır (Gür 1998: 83). Sözlüğün her iki cildinin baskısı da İstanbul’da Matbaa-i Ebüzziya’da yapılmıştır. 1. cilt elif (ا) ila şın (ش) harfleri arasındaki maddeleri kapsamakta olup a harfi, “âb” kelimesi ile başlar ve “şeʾn > şüʾûn” kelimesi ile biter. 1. cilt her iki baskısında da 600 sayfadır. 2. cilt sad (ص) harfi ile “sab” (p) kelimesi ile başlar ve ayın (ع) harfi “ûd (عود)” kelimesi ile son bulur. 112 sayfadır. 112 sayfadan oluşan 2. cildin meşhur olan ve kütüphanelerde yaygın olarak bulunan nüshasından başka pek bilinmeyen bir nüshası daha vardır. Bu nüsha bilinen nüshadan 40 sayfa daha fazla olup 152 sayfadır, f (ف) harfiyle “fıkardamak” kelimesiyle biter (Gür 1998: 84). Birinci ve ikinci cilt sayfa numaraları olarak birbirini takip etmektedir. Bundan dolayı ikinci cildin sayfa numarası 601 ile başlar.

Sözlük, Arap harfli Osmanlı alfabesine göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Sözlüğün yarım kalma sebebi Ebuzziya Mehmed Tevfik’in “yasak olan kelimeler üzerine fazlaca durması ve bunları açıklarken Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi yazarlardan bol örnekler vermesidir (Ziyad 1998: 101).  Ebüzziya Mehmed Tevfik’in Rebî-i Marifet’teki “Hitâmı kuvve-i karîbeye gelmiş lügatin yaklaşık 2000 sayfadan oluşabileceği” doğrultusundaki beyanından Âlim Gür, sözlüğün tamamlanmış olduğu hâlde baskısının bir şekilde tamamlanamadığı çıkarımını yapmıştır (Gür 1998: 84).   Lügat-i Ebüzziya, 25x35 cm hacme sahip olup deri sırtlı mukavva kartonla kaplıdır. Eserin 1306 yılında yapılan baskısının jenerik sayfasında “Lügat-i Ebüzziya, Türkçede mütedâvil elfâz ve ıstılâhatın suver-i istimâlini muarref ve şevâhid ve emsâli şâmildir, Def’a-i evveli, Her hakkı kanûnen mahfuzdur, Maârif-i umûmiye nezâretinin ruhsatıyla tab edilmişdir, 1306, Kostaniye, Matbaa-i Ebüzziya” bilgileri yer almaktadır. Sonraki sayfada Matbaa-i Ebüzziya logolu amblem bulunur.

3 ila 20. sayfa aralığında giriş yerini tutan “Medhal” bölümü gelmektedir. Bu bölümde Ebüzziya Mehmed Tevfik, Türk sözlükçülüğü, sözlük hazırlama metodolojisi ve sözlüğünün özellikleri hakkında bilgiler vermiştir. Ebüzziya Mehmed Tevfik’in Lügat-i Ebüzziya’da takip ettiği usul ve yöntem şu şekilde özetlenebilir: “1. Dilde çoklukla kullanılan kelimeler dışında kalanlar alınmamıştır. 2. Zamanla manaları ve kullanılış şekilleri değişen kelimelerin hâlen kullanılışlarına göre açıklamaları yapılmış, ancak eski hâlleri (etimolojik bilgi) de anlatılmıştır. 3. Birkaç anlamı olan kelimelerden sadece geçerli anlamları açıklanmış, anlamları artık kullanılmayanların sadece manaları verilmiştir. 4. Galat olduğu hâlde kullanılan kelimeler bu hâlleri ile lügate alınmıştır. 5. Türkçede bulunmayan teknik kelimeler aynen alınmıştır. 6. Tanınmış yazarlardan örnekler verilerek kelimelerin nasıl kullanıldığı gösterilmiştir. 7. Arapça ve Farsça kelimelerin teklik ve çokluk ya da hâlleri ayrı ayrı verilmiş, tekil madde başında çokluk hâli, çokluk madde başında tekil hâli gösterilmiştir.” (Ziyad 1998: 101).   

“Medhal” bölümü içinde sırasıyla sayfa 15’te “Hâtime”, sayfa 16’da “Kâide-i Cem-i Fârisî”, sayfa 17-19’da “Elifbâmıza dâir Bazı Mülâhazât”, sayfa 19’da “Alâmât-ı Harekât”, sayfa 20’de “İhtar” başlıkları yer almaktadır. “Elifbâmıza dâir Bazı Mülâhazât” başlığı altında kelimelerin “dürüst” okunabilmesi için doğru imlanın önemine işaret edilmiştir.

Doğru imla için Lügat-i Ebüzziya, sözlükçülük sahasına bazı yenilikler getirmiştir. Bunlar kısaca şöyledir: “1. Elif, vav ve kef harflerinin okunuşlarındaki karışıklığı önlemek için üzerlerine nokta, virgül, çizgi gibi işaretler koymuştur. Özel olarak döktürdüğü bu harflere, matbaacılık âleminde “Ebüzziya harfleri” denmektedir. 2. Okunması güç kelimelerin doğru imlasını sağlamak için hecelerin arasına sesli harfler koyarak ve heceleri okunuşlarına bölerek yazmıştır. 3. Türkiye’de ilk defa bazı Avrupa lügatlerinde olduğu gibi bazı kelimelerin yanına resim koymuştur. 4. Yine Avrupa lügatlerinde olduğu gibi belli konulara girildiğinde (hukuk için terazi, astronomi için hilal vb.) belli işaretler, küçük remizler kullanmıştır.” (Ziyad 1998: 101).   

Ebüzziya Mehmed Tevfik, “Alâmât-ı Harekât” başlığı altında Arapça, Farsça, Türkçe için farklı olarak önerdiği tablo ile sözlüğün vokallerinin imla düzenini ortaya koymuştur. Okunuşu güç bazı kelimelerin doğru okunmasını sağlamak üzere ortaya koyduğu “takdî” yolu ile kelimeleri hecelere bölme yoluna gitmiştir. Ebüzziya Mehmed Tevfik, “Medhal’in son kısmı olan “İhtar” başlığı altında sözlüğünde madde başlarının daha anlaşılır olması için resimler kullanmıştır. Bu husus şöyle dile getirilmiştir: “Lugat kitablarını daha müfîd bir halde bulundurmak içün İngilizler kabîl-i resm olan esmâyı tasvîr ile irâe etmeyi îcâd etmişlerdi. Nef’î münker olmayan bu usûl az vakit içinde lugat telîf edenlerce kava’id-i külliyye rengini aldığından, elyevm İngiliz, Alman ve Fransız lisânlarında neşr olunan lugat kitabları tasâvîr ile tevşî’ olunmaktadır. Maârif-i hâzırada muktedâmız olan umem-i garbiyyeyi bu husûsta olan taklîd etmeye vecâib-i tarakkîden add ile iktizâ eden esmânın tasvîrlerini resm ve hakk ettirerek derc eyledim.” (Ebüzziyâ Mehmed Tevfik 1306/1889: 20). 

“İhtar” başlığının hemen ardından denizcilik, siyaset, hukuk, harbiye, hendese, bitki, hayvan, maden vb. konulara ait madde başlarının izahında kullanılan simge ve işaretler tablosu yer almaktadır. Sayfa 21’den itibaren sözlük madde başları başlamaktadır. Sözlükteki kelimeler Arap harfli Osmanlı alfabesine göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Sözlükte sayfalar iki sütuna bölünmüştür. Okuyucuya kolaylık sağlamak adına her sayfanın sağ ve sol üst köşesinde sayfada yer alan ilk ve son madde başına ve bu kelimeler arasında ise bap başlıklarına ve sayfa numaralarına yer verilmiştir. Matbaa-i Ebüzziya’nın ani bir şekilde kapatılmasından dolayı eserlerin talan edilmesinden sebep Lügat-i Ebüzziya’nın matbu adedi tam olarak tespit edilememiştir. Ebüzziya Mehmed Tevfik’in Lügat-i Ebüzziya’nın kullanımını kolaylaştırmak adına elif harfi ile başlayan kelimeleri a, e, i, o, u, ö, ü okunuşuna göre ayrı ayrı bölümlerde madde başı olarak dizmesi bilakis kullanım güçlüğü doğurmuştur (Ziyad 1998: 101). Sözlüğün bir diğer eksik yönü ise yazılı edebiyatta geçmeyen Türkçe kavram ve kelimeleri kapsamasındaki sınırlılığıdır (Gür 1998: 88). Tüm bunlara rağmen Ebüzziya Mehmed Tevfik’in maruz kaldığı zor şartlar altında kendinden önce Doğu ve Batıdaki birçok sözlüğü inceleyip onları kaynak olarak kullanmak suretiyle Osmanlı Türkçesinin söz varlığını bir bütün olarak ortaya koymak gayretiyle tek başına birçok ilke imza atan böyle modern bir sözlük hazırlaması şâyân-ı tebrik; çalışmasının harici baskılar neticesinde akim kalması cây-ı teessüftür. Lügat-i Ebüzziya Türk sözlükçülük tarihinin istikametine yaptığı tesirle mühim bir kaynak olarak karşımızda durmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. "Ebüzziya Tevfik". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ebuzziya-tevfik