Türkçede yazılmış ilk dil bilim (ilmü’l-lisan - linquistique) kitabı. Mihran Matbaası’nın Cep Kütüphanesi serisinin 27. yayını olarak basılan Lisan, genel dil ve Türk dili araştırmacısı, dil bilimci Ş. Sami’nin, dilin tanımı, işlevi, ortaya çıkışı, doğuşu, kökeni; dillerin yeryüzüne dağılışı, birbiriyle ilişkileri; dil bilimin ne olduğu, dünyadaki ve bizdeki varlığı, genel durumu; dillerin dil bilgisel, biçim ve kendine özgü özellikleri; dillerin ömrü, ilerlemesi ve gerilemesi; dünyadaki tek heceli ve bitişken diller gibi genel olarak dil üzerinde duran ve bu konuda bizde ilk ciddi ve bilimsel bilgiler veren dil bilim kitabıdır. Ş. Sami, Lisan’da daha sistematik ve bütünlüklü bir şekilde ele aldığı dil bilim konusunu, aslında daha önce 18 Ağustos 1881 tarihinde neşretmeye başladığı Hafta mecmuasında da yoklar. Bunu, derginin muhtelif sayılarında gördüğümüz “Lisanların Ensab ve Taksimatı” başlıklı seri ve diğer muhtelif yazılarından anlıyoruz.

Lisan, numaralı ve her numaranın altı başlıklı 18 kısımdan meydana gelmektedir. Bunlar “1 - Lisan Nedir?” (s. 3-7), “2 - Lisan Hakkında Efkâr-ı Mütekaddimîn ve Müteahhirîn (s. 7-12)”, “3 – İlmü'l-lisan” (s. 12-18), “4 – Bizce İlmü'l-lisan” (s. 19-21), “5 – Savtça İnsanla Sair Hayvanat Beynindeki Fark” (s. 22- 31), “6 – Savt Tabii midir, Tahsilî mi” (s. 31-36), “7 – Fehm ve Tefhimce İnsanla Sair Hayvanatın Farkı” (s. 36-42), “8 – Lisanın Mebde-i Zuhuru” (s. 42-47), “9 – Lisanın Suret-i Zuhuru” (s. 47-52), “10 – İsimlerin Tayiniyle Kelimatın Tahassülü” (s. 52-62), “11 – Lisanın Hâl-i İbtidaisi” (s. 63-67), “12 – Lisanın Suver-i Selase-i Mütevaliyesi” (s. 67-75), “13 - Lisanların Asl ü Nesebinde İttihad Var mıdır?” (s. 75-85), “14 – Ömr-i Lisan” (s. 85-92), “15 – Lisanın Terakki ve Tedennisi” (s. 92-99), “16 – Lisanlarda Asl ü Fer’ ve Cihet-i Karabet” (s. 100-), “17 – Esline-i Basîte” (s. 109-116), “18 – Elsine-i İltisakiye – Afrika Lisanları” (s. 117-128)’dır.

Lisan’da “lingusitik” için “ilmü'l-lisan” terimini öneren ve kullanan Ş. Sami, dili diğer dil bilimciler gibi bir bildirme, ifade etme aracı olarak tanımlar. “Kendi özgün diliyle söylemek gerekirse dil, ‘ifade-i meram’ veya ‘ifham-ı meram’ etmeye yarayan, muhtelif ses ve işaretlerden oluşan bir araçtır ve ona göre bu aracı en yetkin biçime getiren ve kullanan da insandır. Bundan dolayı dili, insanın en önemli özelliklerinden biri sayar. Gerçi o, benzer bir iletişim aracının diğer canlılarda, söz gelimi hayvanlarda da var olduğunu unutmaz. Onların da çeşitli ihtiyaçlarını, isteklerini kısaca ‘meram’larını farklı şekillerde ifade ettiklerini; dolayısıyla bunun da bir bildirme veya ifade etme aracı olduğunu söyler. Ancak bütünlük, sistematiklik ve etkinlik bakımından ‘hakkıyla konuşan’ın yalnız insan olduğunu ve bu yüzden dilin sadece insan türüne özgü bulunduğunu belirtir.” (Topaloğlu 2012: 45). Ş. Sami, dili tarif ettiği kısımlarda ayrıca muhtelif dillerde dikkati çeken konuşma organı ile iletişim aracı olan “dil”in “zeban”, “lisan”, “dil” örneğinde olduğu gibi genellikle aynı sesle/kelimeyle karşılandığını, bunun da “herhâlde (diğer organlara nazaran ağızdaki organın, yani) dilin bu hususta hizmeti(nin) ziyade” (Sami 1303: 5) olmasından kaynakladığını söyler.

Ş. Sami, muhtelif dil bilim konularını ele aldığı ve tartıştığı Lisan’da bir bilim dalı olarak “dil bilim”in ortaya çıkışı ve mahiyeti üzerinde de durur. Onun ifadelerine göre son çağın keşiflerinden biri olan “dil bilim”, yer bilim (ilmü'l-arz) ve bilhassa insan bilim (ilmü'l-beşer) ile ilişkili ve onlarla paralel olarak ortaya çıkan ve her geçen gün gelişme kaydeden “yeni bir bilim dalı”dır. Sami, bu bilim dalının Avrupa’da “linquistique” terimi ile adlandırıldığını, bizde ise bu bilime ilişkin ne ciddi bir çalışma ne de bir adlandırmanın olduğunu; bu itibarla terimi, dilimize daha önce başka bir çalışmasında yaptığı gibi “ilmü'l-lisan” terimi ile tercüme etmeyi veya karşılamayı uygun bulduğunu söyler. Bu yeni bilim dalını son derece önemseyen ve bu alanda yeni çalışmaların yapılması lüzumunu belirten Ş. Sami, dil bilimin dile, dillerin doğuşuna, kökenine, birbiriyle ilişkilerine ve yeryüzüne dağılmalarına ilişkin çok önemli yeni bilgiler ortaya koyduğu gibi mesela İbranicenin dillerin anası olması gibi batıl fikir üzerine kurulu olan “bina-yı evhamı”, yani vehimler, zanlar, hayaller binasını da yıktığını ifade eder.

İlk dil bilim kitabı olarak Lisan, diğer yönleriyle birlikte hiç kuşkusuz en çok dillerin “zuhuru”, doğuşu ile ilgili görüşleriyle dikkat çeker. Bilindiği gibi dünyada dillerin doğuşu ile ilgili esas olarak ilahi ve beşerî olmak üzere iki nazariye vardır. Ş. Sami Lisan’da tabii olarak bu nazariyelerden bahseder. Ancak bu bahislere bakıldığında onun, dillerin “zuhuru” ile ilgili meselede büyük ölçüde ikinci kuramı, yani tanıttığı yeni bilim dalının, dil bilimin öne sürdüğünü kabul eder gibidir. Başka bir ifade ile Ş. Sami, dili insanla birlikte zuhur eden veya doğan, onunla birlikte zamanla gelişen, tekâmül eden, kısaca sonradan insan yapımı olan bir dizge, bir realite olarak görür. Lisan’ın muhtelif sayfalarında karşımıza çıkan ‘dil, kadim bir şey olmayıp sonradan zuhur etmiştir.’, ‘insan ilk ortaya çıktığında pek eksik ve diğer hayvanların hâline pek yakın bir hâlde bulunup o zamandan beri gittikçe terakki etmiş, ilerlemiştir. Dil, insanın fikri gelişmesine bağlıdır.’, ‘ilk zuhur eden insanlar, her ne kadar dil denilebilecek bir dille konuşmuyor idiyseler de…’, ‘nihayet ilk zuhur eden insanların büsbütün dilsiz bulunmuş oldukları sonucunu çıkarabiliriz.’, ‘Özetle dil, insan türünün ortaya çıkmasından önce mevcut bulunduğu/var olduğu gibi garip bir fikir şöyle dursun, insanın zuhurundan da çok sonra ortaya çıkmış ve daha doğrusu tedrici bir şekilde meydana gelmiş bir şeydir.’ (Sami, 1303: 43-47) gibi düşünceler, yargılar, söz konusu gerçekliği teyit eder. Lisan’da dikkat çeken bu ve benzeri görüşler ile başka bir yerde geçen ‘yaradılışın hikmeti gereğince, küçükler büyüklerin ve zayıflar güçlülerin yaşam mayası/kaynağı oluyor.’ (Sami, 1303: 90) cümlesi, Ş. Sami’nin bu meselede evrimci bir yaklaşımı benimsediğini açıkça gösteriyor.

Bunlarla birlikte Ş. Sami’nin, Lisan’da aynı zamanda dünya dillerini yapı olarak sınıflandırdığını ve bunlara ilişkin bilgiler verdiğini de görürüz. Ancak bu sınıflandırmada Sami, sadece tek heceli diller ve bitişken diller başlığına yer verir ve bunlar üzerinde kısa kısa durur.

Türkçemizde ilk dil bilim kitabı olan Lisan, Mihran Matbaası’nın Cep Kütüphanesi serisinin 27. kitabı olarak İstanbul’da 1303 tarihinde yayımlamıştır. Cep serisinden olan kitap, özgün basımıyla 168 sayfadan ibarettir.

Şemsettin Sami’nin biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami