Fuzûlî tarafından kaleme alınan çift kahramanlı aşk mesnevisi. Doğu edebiyatlarının klasikleşmiş aşk hikâyesi konularından olan Leyla ile Mecnun, 7.yy.da Kays b. el- Mülevvah’ın amcasının kızına karşı beslediği duygular için söylediği aşk içerikli şiirlere dayandırılan bir anlatıdır. Hikâyenin kökeninin Kays b. el-Mülevvah’a dayandığı söylense de bu tarihten çok daha eskilere götürülebileceğine dair görüşler de mevcuttur. Bu görüşlerden biri; Asurbanipal’in kitaplığındaki tabletlerde yer alan bir hikâyeye konu açısından benzerliği sebebiyle M.Ö. 7.yy.la tarihlendirilebileceği yönündeyken (İpekten yty: 38), diğer görüş bu tarihi çok daha ileriye taşıyarak Astarte-Adonis ve İnanna-Dumuzi aşkındaki ortak motiflerin tanıklığıyla hikâyenin Fenike ve Sumerler’e kadar götürülebileceği şeklindedir (Tekin 2018: 191, 209). Kökeni hakkında tartışmalar devam etse de hikâye Arap yarımadasında halk anlatısı olarak yüzyıllarca yaşamış ve sözlü kültürdeki diğer anlatılarla ve Kays b. el-Mülevvah’ın amcasının kızı Leyla için söylediği aşk içerikli şiirlerle de beslenerek bugün bilinen kurgusuna kavuşmuştur. İbn Dâvud el-Isfahanî’nin Kitâbu’z-Zehrâ ve Kuteybe’nin Kitâbü’ş-Şi’r ve’ş-Şuarâ adlı eserleri Leyla ve Mecnun hikâyesini konu alan sözlü anlatının yazıya geçirildiği ilk metinlerdir. Ebulferec el-Isfahânî’nin Kitâbü’l-Egânî adlı eseri ise hikâyenin hem sözlü hem de yazılı rivayetlerini derlemiş olması açısından önemlidir.

Arap halk anlatılarına dayanan bu hikâye, mesnevi formunda bağımsız bir hikâye olma özelliğine ilk kez Fars edebiyatında Nizâmî (ö. 600/1204) ile kavuşmuştur. Arap halk anlatısında beşeri bir hikâye görünümünde iken Nizâmî’de anlatıya platonik aşk katmanı eklenmiştir (Levend 2016: 65). Hikâye, Fars ve Türk edebiyatlarında Arap edebiyatından daha çok rağbet görmüştür.

Mevlana (ö. 671/1273)’nın Mesnevi-i Manevîsi’nde küçük hikâye şeklinde Leyla ile Mecnun’dan dört farklı yerde bahsedilmesi -eser Türkçe olmamasına rağmen- hikâyenin Türk edebiyatındaki bilinirlik tarihi açısından önemlidir. Türk edebiyatında müstakil bir mesnevi hâline gelmeden önce Gülşehri (ö. 717/1317-18’den sonra)’nin Mantıku’t-Tayr’ında Hüdhüd’ün ağzından hikâyenin özetlendiği görülür. Âşık Paşa (ö. 732/1332)’nın Garîb-nâmesi’nde de hikâye kısaca özetlenmiştir. Türk edebiyatında müstakil bir mesnevi olarak ilk defa Edirneli Şâhidî (ö. 909-10/1504-5 ?) tarafından kaleme alınmıştır (Levend 2016: 95). Bu yüzyılda Leyla ile Mecnun konulu mesnevilerde sayıca bir yoğunluk dikkati çeker. Hikâyeyi konu alan mesnevilerin en başarılısı ise 16.yy.da Fuzûlî (ö. 963-64/1556)’ye aittir.

Fuzûli’nin Leylâ vü Mecnûn’unda Nizâmî, Hâtifî (ö. 926-27/1520-21) ve Hamdullah Hamdî (ö. 908/1503)’nin mesnevilerinin etkileri mevcuttur. Ancak eserin Nizâmî’den çeviri olduğu iddiası doğru değildir. Fuzûlî’nin mesnevi kurgusunda Nizâmî’den ziyade Hâtifî’nin etkileri görülmekle birlikte Fuzûlî model metinlere tümden bağlı kalmayarak bir yeniden yazım örneği oluşturmuştur.

Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn’u 941/1535 yılında yazılmış ve Bağdat ve Halep Beylerbeyi Üveys Paşa’ya sunulmuştur. Mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün vezninde 3096 beyitlik (Muhammed Nur Doğan’ın neşrinde 3098 beyitlik) eser, klasik mesnevi bölümlenmesine sahiptir. Manzum-mensur karışık bir dibace ile başlayan mesnevinin giriş kısmında, tahmit, tevhit, münacat, naat, miraciye, saki-nâme, Kanûnî Sultan Süleyman için medhiye ve “sebeb-i nazm-ı kitab” başlıklı sebeb-i telif kısmı ile mesnevinin sunulduğu Üveys Bey’e yönelik medhiyeler yer alır. Konunun işlendiği bölümden sonra “beyân-ı özr-i te’lif-i kitâb” başlıklı hatime kısmıyla mesnevi sona erer. Mesnevi içinde farklı nazım şekli olarak gazel ve murabbalar görülür. Özellikle mesnevide kahramanların ağzından söylenen gazeller dikkat çekicidir. Kurguda duygunun en yüksek olduğu yerlere yerleştirilen bu gazeller kahramanların ruh hâllerine ışık tuttukları gibi, modern öncesi metinlerde görülen tanrısal/hâkim bakış açısını kahramanlara yönlendirerek çoğulcu bakış açısıyla hikâyenin takdimi fonksiyonunu da üstlenirler. Dîvân’daki gazellerde görülen âşıkane tavır mesnevide kahramanların ağzından söylenen gazellerde de hissedilmekle birlikte Dîvân’daki Azeri lehçesi özellikleri mesnevide daha az belirgindir. (Gibb 1999: 70). Rıza Tevfik, Fuzûlî’nin Leyla ve Mecnun ağzından hikâyeye dâhil ettiği gazellerin, kendisinden önce Fars ve Türk edebiyatında kaleme alınan aynı konulu mesnevilerle arasındaki farkı yaratan en önemli kısım olduğu görüşündedir (Uçman 2000: 114).

Fuzûlî mesnevinin sebeb-i telif kısmında, Kanûnî’nin Bağdat seferi sırasında tertip edilen, aralarında Hayâlî Bey (ö. 964-65/1557) ve Yahyâ Bey (ö. 995-96/1582)’in de olduğu, Osmanlı şairlerinin ve şiirden anlayan kişilerin bulunduğu bir meclisten bahseder. Bu mecliste Osmanlı şairleri Leyla ve Mecnun konulu Farsça mesnevilerin sayıca fazla olmasına rağmen Türkçede bulunmadığından bahsederek Fuzûlî’den bu konuda bir mesnevi yazmasını isterler. Fuzûlî, bu isteği imtihan olarak algılar ve Leylâ vü Mecnûn’u yazar.

Hikâyenin konusu şöyle özetlenebilir: Zengin bir Arap emirinin Tanrı’ya duaları sonucu dünyaya gelen oğluna Kays adı verilir. Kays 10 yaşındayken okula gider ve okulda Leyla ile tanışır. Okul arkadaşı olan Leyla ve Mecnun arasında bir aşk doğar. Bunun duyulması üzerine Leyla’nın annesi önce kızını uyarır sonrasında da okuldan alır. Kays, Leyla’nın artık okula gelmeyeceğini öğrendiğinde o da okulu bırakır ve çöllerde amaçsızca dolaşmaya başlar. Oğlunun durumuna üzülen babası, oğluna öğütlerin fayda vermeyeceğini anlayarak kabilesinin ileri gelenleriyle birlikte Leyla’yı istemeye gider. Leyla’nın babası Kays’ın Mecnun olarak anılan bir meczup olduğunu dolayısıyla kızını vermesinin mümkün olmadığını, bu durumun tek istisnasının Mecnun’un yeniden akıl sağlığına kavuşması olduğunu söyler. Hekimler Mecnun’u iyileştirmeye çalışsa da sonuç alamazlar. Mecnun’un babası son bir umutla oğlunu Kâbe’ye götürür ve orada derdine şifa vermesi için Tanrı’ya yalvarmasını söyler. Ancak Mecnun, derdinin artması için dua eder. Babası artık oğlunun aşk hastalığından kurtulamayacağını anlar ve birlikte geri dönerler. Mecnun, çölde hayvanlarla arkadaşlık ederek günlerini geçirirken Leyla da üzüntüsünden perişan bir hâldedir. Babası kızının bu aşkı unutacağını düşünerek kızıyla evlenmek isteyen İbni Selam’la Leyla’nın evlenmesini uygun görür. Bu sırada cesareti ve savaşçılığıyla ünlü İbni Nevfel adlı bir Arap emiri, Mecnun’un şiirlerini duyar ve yaşadığı aşk macerasından haberdar olur. Mecnun’un yaşadıklarından çok etkilenerek Leyla’nın babasına kızını Mecnun’a vermesini aksi hâlde savaş yoluyla alacağını bildiren bir mektup yazar. Leyla’nın babası bu mektuba olumsuz cevap verince, Leyla’nın kabilesi ile Nevfel’in kabilesi arasında savaş başlar. Savaş sırasında Mecnun, Leyla’nın kabilesinin mücadeleyi kazanması için dua eder. Durumdan haberdar olan Nevfel için savaşın amacı değişir. Mücadeleden galip ayrılmasına rağmen Mecnun ve Leyla’nın evlenmesini gündeme getirmeden oradan ayrılır. Leyla’nın babasının daha önce kızını evlendirmeyi düşündüğü İbni Selam, düğün hazırlıklarını tamamlayarak Leyla ile evlenir. Leyla, İbni Selam’a düğün gecesi çocukluğundan beri bir cinin kendisine âşık olduğunu, kılıçla yanlarında beklediğini ve kendisine el sürecek olursa ikisini de öldüreceği yalanını söyleyerek İbni Selam’ı kendisinden uzaklaştırır.

Mecnun’un bedduasının ardından İbni Selam ölür. Ancak bu ölüm beklenilenin aksine Mecnun’u üzer. İbni Selam’ın ölümünden sonra Leyla babasının evine döner ve İbni Selam’ın ölümünü bahane ederek Mecnun’un hasreti için gözyaşı döker. Kızının bu hâline dayanamayan Leyla’nın babası başka bir yere göç etmenin kızına iyi geleceğini düşünerek yola koyulur. Leyla, yol sormak için çölde karşılaştıkları kişinin Mecnun olduğunu önce anlamaz, ancak Mecnun hikâyesini anlatınca onu tanır. Leyla da kendini tanıtır. Fakat Mecnun için artık Leyla, etten ve kemikten bir sevgili olmanın çok ötesinde bir varlıktır. Leyla, Mecnun’daki bu içsel dönüşümü anlar ve oradan uzaklaşır. Bu dünyada artık Mecnun’a kavuşma ihtimali kalmadığını anlayarak ölümü için Tanrı’ya yalvarır. Duaları kabul olan Leyla, bir süre sonra ölür. Mecnun ve Leyla arasında iletişimin sağlanmasına yardımcı olan Zeyd, Leyla’nın ölüm haberini Mecnun’a getirdiğinde, Mecnun Leyla’nın mezarının başına giderek orada ölür. Mecnun’u Leyla’nın mezarına gömerler. Zeyd onların mezarını ziyaret ettiği bir gün orada uykuya dalar. Rüyasında, Leyla ve Mecnun’u cennette görür. Bu olayın ardından Leyla ve Mecnun’un mezarları ziyaret yeri hâline gelir.

Fuzûlî’nin eserinde beşeri düzlemde başlayan aşk, yücelmiş bir aşka evrilir. Süleyman Nazif, Fuzûli hakkında kaleme aldığı ve duygusal bir bakış açısının etkisinde kaldığı monografisinde Leylâ vü Mecnûn’un baştan sona tasavvufu terennüm ettiği görüşünde olup (Süleyman Nazif 1926: 74) İbrahim Işkî de bu konuda Süleyman Nazif’le hemfikirdir (İbrahim Işkî 1338: 19). Abdülkadir Karahan ve Muhammed Nur Doğan ise Leylâ vü Mecnûn’da hem vahdet-i vücut düşüncesinin hem de platonik aşk anlayışının mevcut olduğunu ifade ederler (Karahan 1996: 243; Doğan 2000: 14). Leylâ ile Mecnûn mesnevisinin ilk bilimsel yayınını yapan Necmettin Halil Onan ise mesnevinin “tasavvufi” bir içerik taşıdığını söylemekten ısrarla kaçınır. Eserin beşeri duygular bağlamından koparılarak “hüsn-i mutlak”a karşı duyulan bir aşk şeklinde yorumlamanın doğru olmadığını, ancak eserde platonik/eflatunî aşktan söz etmenin daha isabetli olduğunu kaydeder (Onan 1956: V). Bu konuda Fuad Köprülü de Necmettin Halil Onan’la aynı fikirdedir (Köprülü 1924: 20). İskender Pala da Fuzûlî’nin tasavvufi söyleme yer vermeyen realist bir aşk hikâyesi kurguladığı görüşündedir (Pala 2003b: 163).

Leyla ve Mecnun anlatısında Leyla’nın geceye dair unsurları işaret eden ve aşk ve savaş tanrıçaları olan İnanna tipi ana tanrıçaları; Mecnun’un ise güneşe ve gündüze ait özellikleri sebebiyle daha sonra gökyüzü ve güneş tanrıları kategorisinde değerlendirecek olan Temmuz tipi tanrıları simgelediği (Tekin 2018: 178) tezi de hikâyenin anlam katmanlarından biri olarak dikkate değerdir. Böyle bir okumayla Leyla ve Mecnun hikâyesi aslında gece ve gündüzün yani ay ve güneşin ve bunların gökyüzünde simgeleri olan Venüs (Zühre, Afrodit) ve Güneş arasındaki imkânsız aşkın hikâyesi şeklinde de okunabilir.

Fuzûlî’nin Leylâ ile Mecnûn mesnevisinin ilk basımı 1844’te Tebriz’de 20 kadar resimle birlikte taşbasması olarak gerçekleşmiştir. İstanbul’daki ilk baskı 1264/1847-48 yılına aittir. 1286/1869-70 yılından sonraki Fuzûlî külliyatlarının içerisinde de Leylâ ve Mecnûn mesnevisine rastlanır. Necati Lugal ve Oscar Rescher tarafından Almancaya (1943), Sofi Huri rafından İngilizceye (1959), Nikolay Kulak tarafından Rusçaya, Süleyman Şalom tarafından İspanyolcaya (1982) çevrilmiştir. 1968’de Taşkent’te Kiril harfleriyle Muhammed Fuzûlî Eserleri: Leyla ve Mecnun adıyla Özbekçe olarak yayınlanmıştır.

Leylâ ile Mecnûn’un tam metninin Latin harfleriyle ilk basımı 1956 yılında Necmettin Halil Onan tarafından 14 nüshanın karşılaştırılması ile gerçekleştirilmiştir. Eserin mensur şekilde ilk diliçi çevirisi Süleyman Tevfik tarafından yapılmıştır (1909). Süleyman Tevfik’in özellikle kahramanların ağzından söylenen şiirlerde genellikle Fuzûlî’den faydalandığı görülür (Yavuz 2006: 23). Hüseyin Ayan (1981) ve Muhammed Nur Doğan (2000) da metin ve diliçi çeviri ile birlikte Leylâ ve Mecnûn’u yayınlamışlardır. Ayrıca eser Vasfi Mahir Kocatürk (1943) ve Mehmet Kanar (2011) tarafından nesre çevrilerek yayımlanmıştır. Gerek klasik mesnevi gerekse 17.yy.dan itibaren Azerbaycan ve Anadolu sahası halk hikâyelerinde de izlenen Leyla ve Mecnun anlatısının Karagöz ve meddah hikâyelerine dönüşmüş şekilleri de mevcuttur. Leyla ile Mecnûn anlatısı modern dönemlerde de edebiyata ve sahne sanatlarına ilham olmuştur. Recâi-zâde Mahmud Ekrem Kudemâdan Birkaç Şâir adlı biyografik eserinde Fuzûlî’nin Leylâ ile Mecnûn’unun yazılışından üç asır kadar sonra İstanbul’da sahnelendiğini ifade eder. Ekrem’in daha fazla detay vermediği bu temsil, Kayserili Mustafa Hilmi Efendi (ö. 1914-15)’nin Leylâ vü Mecnûn adıyla oyunlaştırdığı Güllü Agop Osmanlı Tiyatrosu’nda 1869 yılında sahnelenen oyundur (Ceyhan vd. 2014: 49). 1908 yılında Üzeyir Hacıbeyli tarafından Fuzûlî’nin eserinden yola çıkılarak kaleme alınan Leyli ve Mecnun Operası, mesnevinin modern sanatlara kaynaklık etmesini örneklemesinin yanı sıra İslam dünyasının ilk operası olma özelliğini de taşır. 1972 yılında Duygu Sağıroğlu’nun ve 1982 yılında Halit Refiğ’in yönettiği Leyla ile Mecnun isimli filmler, mesnevinin ilham verdiği sinema eserlerindendir. Sezai Karakoç’un Leyla ile Mecnun adını verdiği şiir kitabı (1981) ve Aziz Nesin’in bazı uyarlamalarla kaleme aldığı Leyla ile Mecnun hikâyesi (1972) aynı ilhamla yaratılan eserlerdendir. İskender Pala da hikâyede birtakım uyarlamalar yaparak Leyla ile Mecnun adıyla yeniden kaleme alır (1998). Bu hikâye daha sonra Pala tarafından oyunlaştırılmış, 2019 yılında Ankara Devlet Tiyatrosu’nda sahnelenmiştir. İskender Pala’nın 2003 yılında kaleme aldığı Babil’de Ölüm İstanbul’da Aşk adlı romanı da, Leyla ve Mecnun hikâyesinin bir başka kurgu içine dâhil edilerek yeniden üretildiği bir eserdir.

Şairin biyografisi için bk. “Fuzûlî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fuzuli-mdbir