Klasik dönem Çağatay edebiyatının temsilcileri arasında yer alan Emîr Şeyhim Süheylî tarafından kaleme alınmış Farsça Leylâ vü Mecnûn mesnevisi.

Emîr Şeyhim Süheylî, Süheylî veya Emîr-i Şeyh Ahmed-i Süheylî mahlasıyla tanınan, Baykara devrinin nüfuz sahibi devlet adamlarından Emîr Nizâmeddin Ahmed (d. ? 845/1441 veya öncesi-ö. 918/1513), Nevâyî'nin öncülüğünde gelişen Herat edebî mektebinin önemli şairlerinden biridir (Okumuş 2010: 33-34). Devletşâh (Lugal 1977: 583-586), Ali Şîr Nevâyî (Eraslan 2015: 77-79) ve Hüseyin Baykara (Okumuş 1982: 7-8) gibi çağdaşları tarafından edebî yeteneği takdir edilen Emîr Şeyhim Süheylî; şiirlerinde başka şairlerde görülmeyen güzel hayallere ve ince manalara yer vermesi açısından güçlü ve hem Türkçe hem de Farsça şiirler kaleme almasıyla da döneminde oldukça meşhur bir şahsiyet olarak değerlendirilmiştir. 

Emîr Şeyhim Süheylî, Leylâ vü Mecnûn'u 889/1484 yılının Ramazan ayının onuncu günü tamamlamıştır (Levend 1959: 87). 2065 beyitten oluşan mesnevi, hecez bahrinin mef'ûlü mefâ'ilün fe'ûlün vezniyle yazılmıştır. Eserin sebeb-i telif (yazılış sebebi) bölümünde Emîr Şeyhim Süheylî; Câmî ve Nevâyî'yi uzun uzun methettikten sonra her ikisinin de Hamse yazmakla meşgul olduklarından, birinin Yûsuf u Züleyhâ'yı diğerinin ise Leylâ vü Mecnûn'u ele aldığından bahseder. Ali Şîr Nevâyî'nin Leylâ vü Mecnûn mesnevisi, Emîr Şeyhim Süheylî'nin mesnevisiyle aynı yıl içinde tamamlanmıştır. Ali Şîr Nevâyî'nin mesnevisinin girişinde Emîr Şeyhim Süheylî'yi ve onun Leylâ vü Mecnûn mesnevisini zikretmesi, Emîr Şeyhim Süheylî'nin eserini Ali Şîr Nevâyî'den önce tamamladığını ve birbirlerinin mesnevilerinden haberdar olduklarını kanıtlamaktadır (Okumuş 1982: 23-24).

Emîr Şeyhim Süheylî, Leylâ vü Mecnûn'unda hikâyeye başlamadan önce, 1-448. beyitler arasında giriş manzumesi, münacat, naat, Hz. Muhammed'in miracı, Sultan Hüseyin Baykara'nın övgüsü ve sebeb-i telif bölümlerine yer verir. Bu bölümde Emîr Şeyhim Süheylî, rüyasında gördüğü bilgin ve tecrübeli bir ihtiyardan hikâyeyi dinlediğini, onun anlattıklarına hiçbir şey ilave etmeden rivayet ettiğini ifade eder (Okumuş 1982: 26). Mesnevinin hikâye bölümü, 449-1960. beyitler arasında yer alır. Eserin 1961-2065. beyitleri, sonuç bölümü olan "hâtime"ye ayrılmıştır. Bu kısımda Emîr Şeyhim Süheylî, mesnevisini tamamladığı tarihi belirtmekle birlikte, devlet hizmetindeki meşguliyetinin çokluğundan bahisle yazmaya fırsat bulamadığından, daha fazla zaman ayırabilse daha verimli olacağından ve daha iyi eserler ortaya koyabileceğinden söz eder ve eğer bir kusuru olmuşsa bundan dolayı bağışlanmasını isteyerek mesnevisini bitirir.

Emîr Şeyhim Süheylî, Leylâ vü Mecnûn'un giriş bölümünde, mesnevi sahasında özellikle Nizâmî-i Gencevî (ö. 610/1214) ile Emîr Hüsrev-i Dihlevî'yi (ö. 725/1325) örnek aldığını ve onların eserlerinden yararlandığını belirtmekle birlikte nazım kabiliyetine oldukça güvendiğini, bu açıdan orijinal bir eser ortaya koymayı amaçladığını ifade eder (Okumuş 1982: 24). Emîr Şeyhim Süheylî, bahsi geçen her iki şairin de mesnevisinden etkilenmekle birlikte Nizâmî'ninkinden daha çok Emîr Hüsrev-i Dihlevî'nin Leylâ vü Mecnûn'unu kendisine model seçmiştir. Her iki eserin de hikâye başlıkları ve hikâyedeki olayların seyri hemen hemen aynıdır (Okumuş 1982: 36). Bununla birlikte, Emîr Şeyhim Süheylî'nin mesnevisine yararlandığı eserlerde bulunmayan farklı motifler eklediği, hikâyeye orijinal ilaveler yaptığı da tespit edilmektedir. Emîr Şeyhim Süheylî, özellikle mesnevisindeki tiplerin şahsında yansıttığı özelliklerde içinde yaşadığı Türk toplumunun asil ailelerinin niteliklerinden faydalanmıştır. Aynı zamanda, Nizâmî ve Emîr Hüsrev-i Dihlevî'nin mesnevilerinde oldukça fazla başvurulan tali unsurlara Emîr Şeyhim Süheylî'nin Leylâ vü Mecnûn'unda yer verilmemesi, onun eserine kolay okunur ve akıcı bir roman özelliği kazandırmıştır (Okumuş 1982: 39). Emîr Şeyhim Süheylî'nin mesnevisinde, Nizâmî'ninki kadar olmasa da, yer yer tasavvufî unsurlara da yer verilmiş; eser, gerçek aşkın insanları nihayetinde ebedî mutluluğa ulaştıracağı ana fikri ile bitirilmiştir. İfade edilen yönleri ile Emîr Şeyhim Süheylî'nin Leylâ vü Mecnûn'u gerek içerik gerekse anlatım ve hikâye tekniği açısından benzerleri arasında başarılı ve özgün bir örnek olarak değerlendirilebilir (Okumuş 1982: 39).

Ali Şîr Nevâyî, Leylâ vü Mecnûn mesnevisinin giriş kısmında Nizâmî ve Emîr Hüsrev-i Dihlevî'den sonra "nazmın en yüksekteki yıldızı" şeklinde nitelediği Emîr Şeyhim Süheylî'nin adını vererek mesnevisinden övgüyle bahseder (Levend 1959: 133). Bu ifadenin yanı sıra, Ali Şîr Nevâyî'nin Leylâ vü Mecnûn mesnevisinin motif yapısı incelendiğinde onun mesnevisini yazarken Süheylî'nin eserinden faydalanmış olduğu yargısına varılabilir (Levend 1959: 145).

Eserin tespit edilen tek yazma nüshası Bodleian Kütüphanesi'nde Mecmua No. 982'de bulunmaktadır. Nestalik hat ile yazılmış 172 varaktan oluşan söz konusu mecmuada Leylâ vü Mecnûn mesnevisi (varak 1b-98a arası) yanında Süheylî'nin Hasbihâl isimli mesnevisi ve şiirlerinden bir kısmı kayıtlıdır. Mecmuanın müstensihi belli olmamakla birlikte istinsah tarihi 991/1583-84'tür (Okumuş 1982: 15).

Eser üzerine tek çalışma Ömer Okumuş'a aittir. Okumuş (1982), Nizâmeddin Ahmed Süheylî'nin Laylî u Mecnûn'u: İnceleme-Metin başlıklı doçentlik tezinde metinle birlikte birlikte eser  üzerine geniş ve ayrıntılı bir inceleme de ortaya koymuştur.

Emîr Şeyhim Süheylî'nin biyografisi için bk. "Emîr Şeyhim Süheylî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/emir-seyhim-suheyli