Latifeler, fıkralar kitabı. Arapça kökenli bir kelime olan ve “latifeler”, “fıkralar”, “şakalar” anlamına gelen Letaif, Şemsettin Sami’nin, Cep Kütüphanesi’nin 17. yayını olarak 1300 tarihinde yayımlanan kitabıdır. Letaif ya da yaygın adıyla fıkra, aslında eski, yeni ve bilhassa halk edebiyatı alanında dünden beri varlığını sürdüren ve çokça rağbet gören bir türdür. Güldürerek ve eğlendirerek düşündürmeyi, sorgulamayı, kıssadan hisse çıkartmayı bilen Türkler, bu türü sosyal hayatın bir parçası olarak görmüş ve bu alanda önemli bir külliyat ortaya koymuştur.

Kaleme aldığı kitaplarına genelde okurun merakını giderecek ölçüde ön sözler yazmayı alışkanlık hâline getiren Ş. Sami, Letaif’in başına son derece kısa bir “İfade-i Meram” koyar ve burada Letaif’e ilişkin olarak “Cep Kütüphanesi’nin şu birkaç cüzünde umuma arz (ettiği) hikmetamiz ve ibretengiz latifeler hakkında söyleyebileceği(n)i yine Cep Kütüphanesi’nin birkaç cüzünde çıkmış olan Emsal nam eser-i acizane(sin)in mukaddimesinde söylemiş olduğu(n)dan burada ancak bunun eser-i mezkûrla bir dereceye kadar münasebet ve merbutiyeti olduğunu beyanla iktifa” (s. 3) edeceğini söyler. Bu kısa açıklamadan da anlaşılacağı gibi Ş. Sami, Letaif’te de yine Emsal adlı eserinde takip etmiş olduğu yöntemi esas alır. Bu nokta, açıklamayı müteakip sayfada yer alan başlıktan da anlaşılır. Nitekim bu mukaddimeden sonra Ş. Sami, Emsal’de yapmış olduğu gibi sayfanın ortasına “Letaif” başlığını yerleştirir ve latifeleri, bu başlığın altında birden başlayarak arka arkaya sıralar. Eserini bu usule göre tertip eden Ş. Sami, Letaif’te toplam olarak 463 latifeye ya da fıkraya yer verir. Ş. Sami’nin, bu latifeleri aslında Emsal’de olduğu gibi önce Sabah ve Hafta gibi gazete ve dergilerde yayımladığını, burada okurun göstermiş olduğu büyük ilgi ve teveccüh üzerine bunları bir kitapta toplama fikrine kapıldığını ve en nihayet yayıncısı Mihran Efendi’nin vasıtasıyla da kitaplaştırdığını biliyoruz.

Letaif’te yer alan latifeler, biçim veya hacim bakımından bazı özellikler arz eder. Bu açıdan hareketle bir bütün olarak ele alındığında latifeler, esas olarak ‘on beş yirmi kelimeden veya iki üç satırdan ibaret kısa latifeler’, ‘elli altmış kelimeden veya sekiz on satırdan ibaret orta uzunluktaki latifeler’ ve ‘yaklaşık yüz kelimeden veya on beş yirmi satırdan ibaret uzun latifeler’ olmak üzere üçe taksim edilebilir. Bu taksime göre Letaif’te sayıca en çok yer işgal eden veya birinci sırada olan, orta uzunluktaki latifelerdir. Latifelerin neredeyse yüzde yetmişini bunlar oluşturur. Bunu, kısa latifeler takip eder. Letaif’te en az yer işgal edenler ise üçüncü sırada zikrettiğimiz uzun latifelerdir. Bunların genel içindeki sayısı ise iki elin parmaklarını geçmez.

Bunlarla birlikte Letaif’teki latifeler, konu ve içerik bakımından da oldukça zengin ve dikkat çekicidir. Bu latifelerde, dünyanın dört tarafından ülkelerin, milletlerin; papa, papaz, piskopos, rahibe gibi muhtelif din adamlarının; general, amiral, er, avukat, aktör, aktris gibi çeşitli meslek gruplarının; kral, kraliçe, hükümdar, dük, zadegân gibi devlet adamı ve soyluların; sıradan insanların, şehirlilerin, kasabalıların, köylülerin, kadınların, erkeklerin, yaşlıların, gençlerin, âşıkların, evlilerin, hasislerin, pintilerin, mürailerin, cahillerin… kısaca tüm sosyal kesimlerden insanların bazen tebessüm ettiren, bazen güldüren, bazen de kahkahalar attıran tuhaflıklarıyla karşılaşırız. Ş. Sami’nin, Letaif’te özellikle “öteki”nin tuhaflıklarıyla okurlarını güldürdüğü dikkati çeker. Bunlar arasında özellikle gayrimüslim din adamları, sıradan veya önemli mevkideki devlet adamaları önemli yer tutar. “Bir piskopos”, “Rahibin biri”, “Bir papazın intihabı”, “Papazın biri”, “Bir kardinalin”, “14. Benedictus”, “Papa VII. Clemens; “Paris’te kahvehanenin birinde”, “Fransa amirallerinden”, “Bir İngiliz seyyahı”, “İsveç Kraliçesi”, “Fransa hükümdarlarından 13. Louis”, “Fransa krallarından 11. Louis” şeklinde başlayan latifeler, bunu açıkça gösterir. Bu ve benzeri konular etrafında dönen bu latifelerin bir özelliği de bazılarının dış dünyada gerçekliği olan tarihî ve dinî kişiler üzerine kurulu olmasıdır. Başka düzlemde andığımız yukarıdaki alıntılar, bu hususu teyit etmektedir.

Letaif’teki latifeler, umumiyetle fıkralarda gördüğümüz gibi üçüncü teklik şahıs kipiyle ya da yazar anlatıcı tarafından tahkiye edilir. Bu tahkiyede, herhangi bir ön hazırlık yoktur; üzerinde durulacak konu, kişi, yer ya da zamandan bahisle söze doğrudan girilir ve latife anlatılır. Bazı latifelerde hem tahkiye hem de diyalog iç içedir. Ama bunlar, çok azdır. Bunlarla birlikte Sami, genel tavrına uygun olarak Letaif’te son derece sade ve açık bir dili tercih eder.

Ş. Sami’nin çok yönlülüğüne delalet eden Letaif, Cep Kütüphanesi’nin 17. kitabı olarak İstanbul’da Mihran Matbaası’nda 1300 tarihinde yayımlanmıştır.

Şemsettin Sami’nin biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı Yazarlar Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami