Ahmet Mithat Efendi’nin Letaif-i Rivayat serisi içinde yayınlanan ve kendi hayatından da izler taşıyan eseri. Genellikle “uzun hikâye” olarak kabul edilmekle birlikte hacmi, kişi sayısı ve olayların geniş bir zamana yayılması sebebiyle roman olarak da kabul edilebilir. Eserin kahramanı Memduh ile Ahmet Mithat’ın çocukluğu arasında benzerlikler vardır. Memduh, Ahmet Mithat’ın yetişme sürecini hatırlatacak şekilde, sonraki birçok eserinde göreceğimiz, zekâsı ve çalışkanlığı ile önüne çıkan güçlükleri yenen ve kendi kendisini yetiştiren bir gençtir.

Eserde olayların çoğu Ahmet Mithat’ın aile kökleri dolayısıyla çok merak ettiği ve gitmek istediği halde gidemediği Kafkasya bölgesinde, annesinin mensubu bulunduğu Şabsih kabilesi arasında geçer. İstanbul’da doğan Memduh, çok merak ettiği Kafkasya’ya gitmek için Çerkezce öğrenir. Okuduğu kitaplarla bölge hakkında yetirince malumat edindikten sonra kendisine her konuda yardımcı olan ve “pederi makamında bulunan” (Ahmet Mithat: 2001: 126) Ata Bey’den (öz babasını yedi yaşında iken kaybetmiştir) de izin alarak yola çıkar. Şabsih kabilesinin yaşadığı 1500 haneli büyük bir köy olan Haplikal’a giden ve bu köyde Havcır adındaki adamın evine misafir olan Memduh, Arapça, Farsça ve Fransızca bildiği, ayrıca modern tarım teknikleri konusunda da bilgi sahibi olduğu için köylüler tarafından çok sevilir. Bir süre sonra da Havcır’ın evlatlığı Guşacuk ile sütkardeşi yapılır. Süt kardeşliğinin Çerkezler arasında gerçek kardeşlikten farkı yoktur. Bu yüzden aile Memduh’u artık öz oğulları olarak kabul eder. Aynı şekilde Guşacuk da onu gerçek kardeşi olarak görür. Ne var ki bir süre sonra Memduh Guşacuk’a âşık olacak, bu süt kardeşliği töresini aşamadığı için Guşacuk da kendisine karşı benzer duygulara sahip olmasına rağmen bu aşk bir sonuca ulaşamayacaktır. Guşacuk’un Havcır’ın gerçek kızı değil evlatlığı olduğunu öğrenen Memduh ona kavuşma konusunda umutlansa da töreyi yine de aşamaz. Guşacuk’a, “Ben Türkistan’dan gelme bir Türk oğlu Türk, sen de kim bilir kimin kızı. (…) ben hem İslam’ım hem de Türk. İslamiyet bu uhuvveti kabul etmez. Türklük de hakeza” diyerek onu ikna etmeye çalışsa da töre duvarını aşamaz. Uzun maceralardan sonra İstanbul’da tesadüfen bir araya gelen Memduh ile Guşacuk, Kafkasya’dan ayrılmış oldukları hâlde de evlenemezler. Hikâye her ikisinin canına kıymasıyla trajik bir sonla biter. Dolayısıyla eser bir yönüyle bir aşk hikâyesi, diğer yönüyle de töre eleştirisidir.

Bir Tanzimat yazarı olarak Ahmet Mithat, hemen her hâllerini çok beğendiği Çerkezlerin dinî bir geçerliği olmayan süt kardeşliğini fazla ciddiye almalarını şiddetle eleştirmiştir. Memduh ve Guşacuk’un ölümünden sonra hikâye kişilerinden biri aracılığıyla bu eleştirisini şöyle dile getirir: “Sulb-i sahih oğulluk kızlık, öz karındaşlık kız karındaşlık üzerine bir de süt oğlu, süt karındaşı, ahret oğlu, ahret kızı, ahret karındaşı gibi sıhriyet-i ca’liyelere riayet encamı bu gibi yürekler dayanmaz hâlâta sebebiyet gösterir.” (Ahmet Mithat: 2001: 164). Çerkezlere yönelik bu eleştirinin dışında bu uzun hikâye veya roman baştan sona Kafkasya coğrafyasının güzellikleri yanı sıra insanlarının her bakımdan mükemmelliğinin anlatıldığı bir eserdir. Yazara göre Çerkez kızlarını anlatmak için onların uzun uzadıya güzelliklerini tasvir etmeye gerek yoktur, “Çerkez kızı” demek yeterlidir, çünkü Çerkez kızlarının hemen tamamı güzeldir. (Ahmet Mithat: 2001, 132-133). Fizik olarak kadını da erkeği de güzel olan Çerkezler aynı zamanda ahlaki bakımdan da mükemmeldirler. Söz gelişi “yalan” Çerkezlerde en büyük “ayıp”lardan sayılır ve onlar için “ayıp olan şey adeta haramdan eşed”dir. (Ahmet Mithat: 2001, 143)

Firkat’le birlikte edebiyatımıza Kafkasya coğrafyası ayrıntılı olarak girer. Ahmet Mithat Efendi, Paris’e gitmeden Paris’te Bir Türk romanını yazdığı gibi Kafkasya’ya gitmeden, okuduğu eserlerden ve çocukluğunda annesinden dinlediklerinden hareketle Kafkasya’yı tabiatı ve insanlarıyla edebiyatımıza taşımıştır. Onun Kafkas ve Gürcü Kızı yahut İntikam adlı eserlerinde de Kafkasya coğrafyası ve insanlarına yönelik çok olumlu bir bakış vardır (Gökçek: 2018, 243-249).