Ahmet Mithat Efendi’nin Letaif-i Rivayat serisi içerisinde yayınladığı romanlardan. Serinin 15. kitabı olarak yayınlanmıştır. Bu serideki eserlerin bir kısmı roman bir kısmı uzun hikâyedir. Boyutu, kalabalık kişi kadrosu ve karmaşık kurgusuyla Çingene bir roman olarak kabul edilmelidir. Modern Türk edebiyatında hikâye ve roman türündeki eserlerin ilk örneklerini veren Ahmet Mithat Efendi, bu eseriyle de bir Çingene karakterini ayrıntılı olarak kişileştiren ilk yazarımızdır.

Romanın başkişisi Şems Hikmet Bey, varlıklı bir aileye mensup bir beyzadedir. İyi eğitim almış, kültürlü bir gençtir. Arkadaşlarıyla eğlenmek için gittikleri bir Kâğıthane gezisi sırasında bir grup Çingene ile karşılaşırlar. Bunların içinde bulunan on beş on altı yaşlarındaki bir Çingene kızının güzelliği Şems Hikmet Bey’in dikkatini çeker. Genç kızın ayrıca sesi de çok güzeldir. Zihnindeki Çingenelere ilişkin önyargılara rağmen bu kızı eğiterek değiştirmek ve bu Çingene kızından bir hanımefendi ortaya çıkarmak emeline kapılır. Aslında bir görüşte âşık olmuştur, fakat başlangıçta bunu kendisine bile itiraf edemez. Anne babası ölmüş olan Ziba’nın akrabalarını, onu hizmetçi edeceğini söyleyerek ve müreffeh bir gelecek vaadiyle razı ederek genç kızı aile dostu Düriye Hanım adındaki bir kadının evine yerleştirir. Amacı onun Düriye Hanım’ın kızlarıyla birlikte eğitim almasını sağlamaktır. Özel hocalar tutarak dersler almasını, özellikle de müzik kabiliyetini geliştirmesini sağlar. Birkaç yıl içinde beklentileri doğrultusunda Ziba değişir, eski “Çingenelik” hallerini terk eder ve bir hanımefendi olur. Bu sürede Şems Hikmet Bey de kendi duygularını daha iyi tahlil eder ve Ziba ile evlenme arzusunu kesinleştirir. Ancak Şems Hikmet’in ailesi (annesi ve eniştesi) onun ne kadar değişmiş olursa olsun bir Çingene kızı ile evlenmesini kabul etmezler. Bunalıma giren Şems Hikmet kendisini evlerinin bahçesindeki kuyuya atarak intihar teşebbüsünde bulunur. Yaralı olarak kurtarılır, fakat akli melekelerini kaybetmiştir. İyileşmesine yardımı olacağı düşünülerek Ziba eve getirilir, ancak o Ziba’yı da tanıyamaz. Nihayet birkaç ay yaşadıktan sonra ölür. Bu birkaç ay içerisinde Ziba’yı yakından tanıyan Şems Hikmet’in annesi ne kadar büyük bir hata yaptığını anlar, fakat olan olmuş, hatası yüzünden oğlunu kaybetmiştir. Çingene bir gelin istemeyen kadın, romanın sonunda, Ziba’yı kızı olarak kabul etmiş ve bir Çingene kızının annesi olmuştur.

Romanda Ziba ile birlikte onun akrabaları olan Çingeneler üzerinden Çingene kimliği ve toplumun Çingeneler hakkındaki yargıları ile ilgili -birçoğuna yazarın da katıldığı- değerlendirmeler bulunmaktadır. Bu noktada yazar anlatıcının toplumun diğer bireylerinden farkı, kahramanı Şems Hikmet Bey’le birlikte, Çingenelerin de eğitilebileceği fikrini savunmasıdır. Şems Hikmet Bey ve onu onayladığını her fırsatta belli eden yazar anlatıcı, bir çeşit toplum mühendisi tavrıyla bir Çingene’nin “bile” eğitimle “medenî” bir insan haline getirilebileceği tezini ispatlamaya çalışır. Dolayısıyla bu roman, Sabahattin Çağın’ın ayrıntılı bir tahlille gösterdiği üzere, Pigmallion Efsanesini hatırlatacak şekilde, eğitimsiz ve ilkel bir insanın eğitimle değiştirilebileceği, yeni ve medeni bir insana dönüştürülebileceği fikrini ispatlamak için kaleme alınmış bir “gelişim/dönüşüm romanı”dır. (Çağın 2021: 127-148) Roman, toplumdaki Çingenelerle ilgili olumsuz imajı değiştirmek için değil, eğitimin önemini anlatmak için kaleme almıştır. Bunun için bir Çingene karakterinin seçilmiş olmasının sebebi, Çingenelerin toplumun en eğitimsiz kesimini oluşturmalarıdır. Ahmet Mithat Efendi’nin, Çingenelerin eğitimsizlik sebebiyle toplumun en hor ve hakir görülen kesimi olduğuna ilişkin başka eserlerinde de bazı değerlendirmeler vardır. Mihnetkeşan’da eserin kahramanı Dakik Bey, kadınların kötü yola düşmelerinin en başta gelen sebebinin eğitimsizlik olduğunu ileri sürerken örnek olarak Çingeneleri gösterir (Ahmet Mithat 2001: 112). Ahmet Metin ve Şirzat’ta da Çingenelerin tarih boyunca cehaletleri sebebiyle “hiçbir şeye muvaffak” olamadıkları belirtilir (Ahmet Mithat 2013: 76).

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi