Türkçeden Türkçeye ilk lügat çalışması. Ahmed Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmânî adlı eserinin 1876 yılında yayımlanmasına kadar olan süreçte, Türk dilinin Anadolu sahasındaki varlığı altı yüzyılı aşmaktadır. Bu süreç içerisinde birçok lügat hazırlanmıştır. Türkçe, hazırlanan bu sözlükler içerisinde Arapça ve Farsçanın gerisinde bırakılmış, asırlarca sürüp gelen kollektif şuur bir bakıma başka dillere emanet edilmiştir. Bu döneme kadar olan süreçte telif edilen lügatlerde, Türkçenin zengin anlatım ifadelerini yansıtan halk dili, -özellikle de deyimler ve atasözleri- kendisine etkin olarak yer bulamaz. İçerdiği muhteva nedeniyle Ahmed Vefîk Paşa’nın Lehçe-i Osmânî’si bu noktada Türk sözlükçülüğüne yön vermiş, alışılagelen anlayışı kırarak Türkçenin ilk millî sözlüğü olma özelliğini kazanmıştır. Yayımlanmasından bu yana bir asırdan daha fazla sürenin geçmiş olmasına karşın, Türk dilinin sahip olduğu söz varlığını yansıtarak kendisinden sonra telif edilen yerli ve yabancı çalışmalara kaynaklık eden Lehçe-i Osmânî, “ilk milli sözlük” kimliğiyle geçerliliğini hâlen koruyan temel bir kaynak olarak görülür (Toparlı 2000: 17). Anadolu’da Türkçenin bir yazı dili olmasından sonra Arapça ve Farsça öğretmek amacıyla birçok manzum ve mensur sözlük yazılmış olmasına karşın, Türkçeden Türkçeye telif edilen ilk lügatin Ahmed Vefîk Paşa’nın Lehçe-i Osmânî adlı eseri olduğu kabul edilmektedir (Gözütok 1997: 29).

Ahmed Vefîk Paşa Lehçe-i Osmânî’nin telif nedenini eserin mukadimesinde açıklar. Farsça ve Arapça lügatleri ayrı tutarak dönem içerisindeki Osmanlı Türkçesi için hazırlanmış olan sözlükleri değerlendirir. Kullanılmakta olan sözlüklerin içerisindeki söz varlıklarını işaret ederek kelimelerin kaynak dilinin Türkçe ya da herhangi bir yabancı dil olduğuna bakılmaksızın, ilgili açıklama ya da kullanım şekillerinin tamamen Arap ve Fars dilinin esas alınarak hazırlanmış olduğunu ifade eder. Öncelikli amaçlarını, Türkçenin sözlük çalışmalarında esas alınması, bilim erkânı olan kimselerin kullanmadıkları Arapça kelimelere lügatlerde yer verilmemesi ile doğru ve kusursuz Osmanlı Türkçesinin inşa edilmesi şeklinde sıralar. Eserini aceleyle vücuda getirdiğini aktaran Ahmed Vefîk Paşa, çalışmasını Türk dili özelinde çalışmalar yürüten ve bu konuda tasarruf ehli olan kimselerin güzel yaklaşımlarına arz eder (1876: 2-3).

Lehçe-i Osmânî’de Osmanlı Türkçesindeki Türkçe sözcüklere mümkün olduğu ölçüde Doğu Türkçesindeki asıl ve eski hâllerine yer verilir. Kimi madde başlarında verilen sözcüklerin alışılmışın dışında bağlam içerisinde edinmiş oldukları mananın anlaşılması, yapının tamamen açıklanması isteğiyle Osmanlı ve Doğu Türkçesinden örnekler verilmiştir. Söz konusu olan bu örnek beyitlerin hangi kaynaklardan alındığına ilişkin eser içerisinde herhangi bir bilgiye yer verilmez. Eserin diğer dikkat çekici özelliklerinden bir diğeri de yenilikçi yapısıdır. Aynı kökten türeyen kelimelerin bir arada verilmesi, Arap harflerinin Türkçede var olan kimi seslerin ifade edilmesinde yetersiz kalıyor olması düşüncesinden hareketle inşa edilen imla sistemi ve Türk dünyasına ilişkin içerisine almış olduğu madde başlarına dayanılarak eserin yenilikçi yönüne dikkat çekilir (Akün 2003: 27).

Ahmed Vefîk Paşa eserinin ilk baskısını iki cilt olarak tamamlar ve 1876 yılında yayımlar. Bu ilk baskıda lügatin içerisinde Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerde herhangi bir ayrım gözetilmez (Ahmed Vefîk Paşa 1876). 1888 yılında yayımlanan Lehçe-i Osmânî’nin ikinci baskısında ise bu durum değişir. Eserinin ilk cildinde Türkçe kelimelerle birlikte, köken itibariyle başka dillere ait olmasına bakılmaksızın Türkçeleşmiş olduğunu düşündüğü bütün sözcüklere yer verir. Lügatin ikinci cildini ise dönem içerisinde yazı dilinde kullanmakta olan Arapça ve Farsça sözcüklere ayırır. Osmanlı Türkçesinin Türk dili içerisindeki konumuna, Türk dilinin genel tarihî gelişimine ve coğrafi yayılım sahasına ilişkin tespitlerde bulunur (Ahmed Vefîk Paşa 1888). İki ciltlik lügatin ilk baskısı (1293/1876) 1293 sayfa, ikinci baskısı (1306/1888) 1455 sayfadan oluşmaktadır. Eserin her iki nüshasına da ulusal birçok kütüphane üzerinden erişim sağlanabilmektedir. 

Yazarın biyografisi için bk. "Ahmed Vefîk Paşa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmed-vefik-pasa