İslami dönem Türk edebiyatının ilk eseri, Türkçe ilk siyaset bilimi kitabı. Türk dili ve edebiyatı tarihi, Türk kültür ve düşünce tarihi bakımından önemli bir eserdir. Kutadgu Bilig, “kutlu olma bilgisi” anlamındadır. H 461-62/M 1069 -70 yılında Balasagunlu Yȗsuf (d. H 410-11/M 1019-20 ? – ö.?) tarafından yazılmıştır. Eserini Tavgaç Kara Buğra Han (Tavgaç Ulug Bugra Kara Han Ebu Ali Hasan b. Arslan Han)’a sunan şair, has haciplik rütbesiyle ödüllendirilmiştir. Eserin baş kısmında şair ve eser hakkında bilgiler veren manzum ve mensur ön sözler bulunur. Ön sözlerde esere başka milletler tarafından edebü’l-mülûk, enîsü’l-memȃlik, ȃyinü’l-memleke, zînetü’l-ümerȃ, şehnȃme-i Türki, pendnȃme-i mülȗk gibi adlar verildiği bilgisi yer alır. Bu adlandırmalar eserin başka milletler tarafından da bilindiğini ve takdir edildiğini göstermektedir.

Kutadgu Bilig, mesnevi tarzında, aruz vezninin “feûlün feûlün feûlün feûl” kalıbıyla yazılmıştır. Eserde 173 dörtlük, mani tarzında; sondaki üç bölüm de gazel tarzında kafiyelenmiştir. Daha çok yarım kafiye kullanılmıştır. Reşid Rahmeti Arat tarafından üç nüsha karşılaştırılarak hazırlanan tenkitli metinde 6645 beyit vardır. Eserde dinî kavramlar için idi, bayat, ugan, tirig, çalap, elçi, yükünmek, ulug kün, sakış küni gibi Türkçe kelimeler kullanılmıştır. Arapça ve Farsça kelimeler son derece azdır.

Alegorik bir eser olan Kutadgu Bilig’de hükümdar Küntogdı adaleti; vezir Aytoldı bahtı, devleti; Aytoldı’nın oğlu Ögdülmiş aklı, anlayışı; Ögdülmiş’in arkadaşı Odgurmuş da akıbeti temsil eder. Olay, bu şahısların karşılıklı konuşmaları üzerine kurgulanmıştır; bu özelliği ile ilk tiyatro eseri olarak da kabul edilmektedir. Eserdeki fikirler, atasözleriyle ve özlü sözlerle desteklenmiştir.

Eser, Besmele’nin dönemin Türkçesi ile karşılığı olan Bayat atı birle sözüg başladım, Törütgen, igidgen, keçürgen idim (Tanrı adı ile söze başladım; Yaratan, besleyen, bağışlayan Rabbim) beytiyle başlar; Tanrı’ya hamdedildiği, Peygamber ve dört sahabenin övüldüğü beyitlerle devam eder. Bu bölümleri tasvirlerin yer aldığı bir bahariye ve Uluğ Buğra Han’ın övgüsünün yapıldığı beyitler izler. Yedi yıldız ile on iki burç, bilgi ve akıl, dilin fayda ve zararları hakkındaki beyitlerden sonra şair okuyucudan hataları için özür diler. İyilik, bilgi ve akıl konularının ardından şair kitabın adını, mahiyetini anlatır; gençlik günlerini anar, kitabı bitirmek için Tanrı’dan kendisine güç vermesini ve günahlarının bağışlanmasını diler. Eserin asıl bölümü, bundan sonra başlar.

Eserin konusu şöyledir: Hükümdar Küntogdı erdemli, iş bilir bir yardımcı aramaktadır. Bunu duyan Aytoldı, hükümdara hizmet etmek ister. Hükümdarın huzuruna çıkar, düşüncelerini anlatır; sonunda hizmete kabul edilir. Aytoldı bir müddet sonra hastalanır; oğlu Ögdülmiş’i hükümdara emanet eder. Aytoldı’nın ölümünden sonra hükümdar, Ögdülmiş’i yetiştirir ve devlet hizmetine alır. Ögdülmiş, hükümdarlık, vezirlik, kumandanlık, elçilik vb. konularda düşüncelerini hükümdara anlatır. Hükümdarın kendisinden bir yardımcı daha istemesi üzerine Ögdülmiş, inzivada yaşayan arkadaşı Odgurmış’ı tavsiye eder. Önceleri gelmek istemeyen Odgurmış sonunda razı olur. Ögdülmiş, Odgurmış’a beylere nasıl hizmet edileceğini; saray mensuplarına, halka; çeşitli meslek mensuplarına nasıl davranılacağını anlatır. Bir müddet sonra Odgurmış tekrar inzivaya çekilir, hastalanıp ölür. Hükümdarla Ögdülmiş halka hizmet etmeye devam eder. Şair eseri, zamaneden şikȃyet ederek, okuyucudan dua, Tanrı’dan da bağışlanma dileyerek bitirir.

Kutadgu Bilig’de ana tema, ideal bir insanın nasıl olması gerektiğidir. İdeal toplum, ideal bireylerden meydana gelir. Şaire göre ideal insan, Allah'a bağlıdır, âlimdir; şiir, belâgat, hendese, tıp vb. ilimlere vakıftır; adaletten ayrılmaz; alçak gönüllüdür; hırsızlık yapmaz, yalan söylemez, içki içmez, dedikodu etmez; iyiliksever ve merhametlidir. Eserde iyi adla yaşamanın ve iyi ad bırakarak ölümsüzleşmenin önemi sık sık vurgulanır. Devlet yönetiminde "töre"nin (kanunun) hükümdarın bile üstünde olduğu, hükümdarın ülkeyi törelere göre yönetmesi gerektiği gibi konular üzerinde önemle durulur.

Eserin üç nüshası vardır. Herat nüshası, 1439 yılında  Herat’ta Uygur harfleriyle istinsah edilmiştir. Şeyhzade Abdurrezzak Bahşı, bu nüshayı 1474 yılında Tokat üzerinden İstanbul’a getirtir. Tarihçi Hammer 18. yüzyılın sonlarında bu eseri Viyana’ya götürür. Nüsha, bugün Viyana’da Devlet Kütüphanesindedir. Mısır nüshası, Kıpçak-Türk Devleti kumandanlarından İzzeddin Aydemir adına Arap (nesih) harfleriyle 1374’ten önceki bir tarihte istinsah edilmiştir. Kahire’de 1896 yılında Hidiv Kütüphanesi müdürü Moritz tarafından bodrum katında, yaprakları karışmış olarak bulunmuştur. Nüsha, Kahire'de, Devlet Kütüphanesinde bulunmaktadır. Fergana nüshası muhtemelen 14. yüzyılın ilk yarısında Arap (sülüs) harfleriyle istinsah edilmiştir. Eserin yazılış tarihine en yakın nüsha kabul edilmektedir. 1913 yılında Zeki Velidi (Togan) tarafından Fergana’da bulunan ve bir yazıyla tanıtılan nüsha, dönemin siyasi karmaşası sırasında kaybolmuştur. 1925 yılında, Özbek yazarı ve bilgini Fıtrat’ın eline geçmiş ve Fıtrat, nüsha hakkında Maarif ve Okutguçı dergisinde bir tanıtma yazısı yazmıştır. Nüsha bugün Taşkent’te bulunmaktadır.

Eserin Herat nüshasını ilk tanıtan, Amédée Jaubert’tir (1825). İlk çalışmalar da Vambery (1870) ve Radloff (1890-1891)’a aittir. Kutadgu Bilig'in Herat (1942), Fergana ve Mısır (1943) nüshalarının tıpkıbasımı Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Herat nüshasının tıpkıbasımının başında Abdülkadir İnan’ın dönem, eser ve yazar hakkında geniş bir incelemesi bulunmaktadır. Reşid Rahmeti Arat, 1947 yılında üç nüshayı karşılaştırarak tenkitli bir metin neşri yapar; 1959’da da eseri bugünkü Türkçeye aktarır. Arat’ın son çalışması ölümünden sonra, Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce tarafından 1979’da Kutadgu Bilig III-İndeks adıyla yayımlanmıştır. 1983’te Robert Dankoff, eserin İngilizceye tercümesini yapar. 1972’de A. Dilâçar, Kutadgu Bilig İncelemesi; 1984’te de Ahmet B. Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri-Fiil (1984) adlı eseri yayımlar. Eser, Türk lehçelerine ve dünya dillerine çevrilmiştir. Eser hakkında birçok çalışma yapılmıştır.

Yûsuf Has Hâcib’in biyografisi için bk. http://www.http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yusuf-has-hacib