XIV. yüzyıla ait, yazarı kesin olarak bilinmeyen bir sözlük.

Altı dilli (hexaglot) yapıdaki eser, Yemen’de Resûlî soyunun altıncı sultanı El-Meliku’l-Efḍal el-ʿAbbās b. ʿAlī b. Dāʾūd b. Yusūf b. ʿÖmer b. ʿAlî İbn Resūl (1363-1377) için hazırlanmış (Golden vd., 2000: 23) Fusûl Mecmûʻa fi’l-envâ ve’z-zurû ve’l-hisâd (Güner, 2017: 7) adlı Arapça, hacimli bir antolojinin parçasıdır. Yemenli Türkmen hükümdar El-Meliku’l-Efdal adına düzenlenmiş astronomi, astroloji, takvim/ almanak, tıp, coğrafya ve siyaset gibi farklı disiplinlere ilişkin çeşitli bilgilerin derlendiği “gerçek bir kitaplık” (Golden vd., 2000: 23) niteliğindeki 542 sayfalık el yazmanın 186-206 yaprakları (Varisco-Smith, 1998: 5) arasındaki sözlük Arapça, Farsça, Türkçe (Karahanlıca-Kıpcakça-Oğuzca), Moğolca, Grekçe (Bizans Yunancası) ve Ermenice (Batı/Kilikya Ermenicesi) asıllı kelimeler içerir. Sıralama, kelime karşılıklarıyla paralel sütunlar hâlinde (Encylopedia-Iranica, 2009) düzenlenmiştir. Sayfa kenarlarında yazılı bilgi notlarının el-Melik el-Efdâl’a ait olduğu düşünülür (Varisco-Smith, 1998: 6, 211).

Önceleri Abbasî, daha sonra Eyyûbî ordularında görevli olan ve soyu Oğuzlardan (Türkmen) gelen Resûlî hanedanlığı, Eyyûbîler adına Yemen’de asayişi sağlamakla sorumlu iken zamanla merkezî otoritenin sarsılması ile güçlenir ve 1228’de Eyyûbîlerin siyasi çatısından ayrılır (Varisco ve Smith 1998: 6-7; Smith, 1995: 455-456). İki yüzyıl/1229-1454 boyunca (Tomar 2009: 221) bölgenin hâkimi olan Resûlîlerden hükümdar El-Melik devri, ilmî açıdan kıymetli eserlerin hazırlandığı istikrarlı dönem olarak bilinir (Varisco, 1994: 3).

Sözlükte 1800 kelime vardır; Arapça-Türkçe “Ekler” dışında eser iki bölümdür. Kelime listelerinin farklı kaynaklardan olma düşüncesiyle bölümler birleştirilmemiş; ilkine beşli/pentaglot (Kai-Lung, 2008: 37; Varisco-Smith, 1998: 186-206, 211); diğerine üçlü/ tetraglot (Kai-Lung, 2008: 38; Varisco-Smith, 1998: 198-205) denilmiştir. Bunlardan birincisi 6 sütun-29 satır; ikincisi dört sütun; 29-31 satırdır ve tek yaprak 45 satır-dört sütun (1998: 205) hâlindedir. Edebî dillerden çok yaşayan halk dillerine özgü özelliklerin (Encylopedia-Iranica, 2009) bulunduğu sözlükte kelime tekrarları yapılmış; altı dilde karşılığı olmayan bazı kelimelerin bazen üç, dört veya beş dilde karşılık verildiği (Dankoff, 2001: 514) belirtilmiştir. Kelime karşılığındaki eksiklik ile hatalı sıralama ve kullanılan yazı sistemi metin okumayı güçleştirmiştir. Örneğin Ermenice ve Moğolca çoğu kelimeler diğer dillerdeki karşılıklarıyla çözülebilmiş (Strohmeyer, 2002: 273-274) ya da Ermenice s, ts, ve dz gibi bazı seslerin temsilleri s olarak; dz sesi bazen ż olarak getirilmiştir (Varisco-Smith, 1984: 186; Golden vd., 2000: 20-21, 55, 61). Golden (vd. 2000: 50) sözlükler koleksiyonuna benzettiği eserdeki düzensizliğin gerekçelerini farklı zamanlarda yazılmış birden fazla sözlüğün birleştirilmesi ve buradaki hataların aynen alınması şeklinde açıklar. Markopoulos (2017: 288) sözlüğü orijinal bulmaz. Sözlüğün tıpkıbasımını Varisco-Smith (1998) gerçekleştirir. Çeviri yazı, metin inceleme Golden (vd. 2000) editörlüğünde yapılır; bunu 2001’de Dankoff, Schönig yeni okuma teklifleri ve değerlendirmelerle tanıtır. Sözlükteki Ermenice ve Yunanca söz varlığıyla ilgili Golden (1985), Strohmeyer (2002); Moğolca unsurlarıysa Kai-Lung çalışmıştır. Araştırmacı (2008: 37, 38-45) Yuan hanedanlığı döneminde Çince ödünçlemelerin İlhanlılar aracılığıyla İran coğrafyasına kadar geldiğine değinerek bu unsurların Yakın Asya-Uygur’dan ziyade Çinli şahıs veya kaynaklardan geldiğini savunur; Kürtçe-Süryanice gibi Yakın Asya’da konuşulan bazı dillerin olmamasını da siyasi sebeplerle gerekçelendirir.

Şahin (2017: 4), tezinde sözlükteki Moğolca unsurları inceler ve bunlar arasında bugün yaşayan örneklere dikkat çeker: aran (halk), er (erkek), em (kadın-dişi)” gibi. Güner (2009, 2012, 2017), Golden baskısını temel aldığı çalışmasında karma yapılı Memlûk-Kıpçak Türkçesine ait söz varlığını yeni yorumlarla ele alır. Özgür (2012), Oğuz-Kıpçak karışımı olduğunu belirttiği Türkçe kökenli kelime ve şekilleri inceler. Nahmedov ve Doğan (2017: 214) çalışmalarında eserdeki Türkçe söz varlığı içinde Dîvânu Lugâti’t-Türk’le ortaklaşan “erinç, sökti, terki, keyik” gibi dil verilerinin mevcudiyetiyle birlikte Clauson’da hakkında hapax tespiti yapılmış “çilgü” gibi eskicil söz varlıkları sebebiyle Kıpçak-Oğuz dil katmanları arasına Karahanlı Türkçesinin eklenmesi gerekliliğini belirtirler. Gezer (2017: 226-227) Karahanlı-Harezm-Kıpçak dönemlerini takip etmek ve kelimelerdeki anlamsal çeşitliliği tanıklamak adına eserin önemi üzerinde durur.