Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk, Arap filolog Abū Hayyān’ın 14. yüzyılda Mısır’da Türkçe olarak yazdığı (1313) sözlük ve dil bilgisi kitabı.

Eser gerek Memlûklerin kültürel politikaları, gerekse iktidara hâkim olan Türklerin konuştuğu dilin Araplar tarafından öğrenilmesi ihtiyacını karşılamak amacıyla yazılmıştır. Memlûkler döneminde, Mısır Suriye sahasında Türk hâkimiyeti döneminde Türkçenin öneminin arttığı, bu durumun Türkçe üzerinde yapılan çalışmalara ve bu dilin öğrenilmesine yönelik çabaları arttırdığı görülmektedir. Eser bu dönem içerisinde devrinin Türkçesini ortaya koymak ve bu dili başkalarına öğretmek amacıyla sözlük ve gramer bakımından orijinal bir dil malzemesi olarak istinsah edilmiştir.

Eserin dili, içerisinde Türkmence (Oğuzca) özellikler bulunmakla birlikte, devlet idaresine hâkim unsur olan Kıpçakların konuştuğu Memlük-Kıpçak Türkçesidir. Ebū Hayyān, eserinde Mısır-Suriye sahasında konuşulan Genel Türkçenin özelliklerini ana hatlarıyla vermeye çalışmıştır. Bununla birlikte, aynı dönemde yazılan Türkçe gramer ve sözlüklerde yer alan “Türkmence”, “Kıpçakça” veya “Halis Kıpçakça” gibi adlandırmaları tercih etmemiş, yalnızca eserin sözlük ve gramer kısmında “Türkmence” ve “Kıpçakça” unsurlardan bahsetmiştir. Aynı zamanda Mısır ve Suriye bölgesinde iskân eden diğer azınlık Türk boylarının ve farklı coğrafyalarda konuşulan Türk lehçelerinin (Türkistan dili, Harizm dili, Tatar, Bulgar, Toksuba dilleri vb.) dil özelliklerine de değinmiştir. Çalışmanın sözlük ve gramer kısımlarından hareketle müellifin Mısır-Suriye sahasındaki lehçelerin ayrımını iyi yaparak farklı ağız özellikleri hakkında bilgiler verdiği görülür.

Eserde kullanılan Türkçenin, Altın Orda-Harezm sahasında Kıpçak Türkçesiyle yazılan Hüsrev ü Şirin ve Gülistan Tercümesi gibi eserlerin diline yakın olması, Kİ’nin dilinin ses ve biçim özelliklerinin yanında kullanılan söz varlığı açısından da ağırlıklı olarak Kıpçak Türkçesi olduğuna işaret eder. Aynı zamanda eserin gramer kısmında Kıpçak lehçesi ağır basarken sözlük kısmında Kıpçakça unsurlar dışında Türkmence söz varlığının etkisi de azımsanmayacak derecededir. Kİ, söz varlığı bakımından orijinal bir malzemeye sahiptir. Müellifin ifadesine göre eser, kendinden önce yazılmış bir kitabı temel almayıp bizzat kendisinin itibar ettiği kişilerin ağzından derlenerek hazırlanmıştır. Kİ’nin sözlük düzeni, Memlûk-Kıpçak sahasında yazılan diğer sözlüklerden farklıdır. Eserde Türkçe kelimelerin köklerindeki tüm sesler Arap alfabesine göre sıralanmıştır. Kelimeler Arap sözlükçülüğünde kullanılan ve “Modern Sözlük Tertip” metodu olarak adlandırılan yönteme göre düzenlenmiştir. Buna göre kelime köklerinde yer alan tüm harfler baştan sona alfabetik olarak sıralanmıştır. Kİ’nin sözlük kısmında Arapça unsurlara yer verilmemiştir. Buna neden olarak eserin Araplara Türk dilini öğretme amacıyla yazılması ve müellifin Mısır’da konuşulan standart Türkçeyi esas alarak asıl Türk dilini ortaya koyma çabasının olduğu düşünülebilir.

Eserin orijinali günümüze ulaşmamakla birlikte, elimizde üç nüshası mevcuttur. Bunların birincisi İstanbul Bayezid Umumî Kütüphanesi’nin Veliyüddin Efendi bölümünde kayıtlı 1335 tarihli nüshadır. İkinci nüsha İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Arapça Yazmalar kısmında kayıtlı olup Ahmed ibni Sāfi’i tarafından 1402 tarihinde Lazkiye’de yazılmıştır. Eserin üçüncü nüshası ise Kahire’de Milli Vesikalar Kütüphanesinde bulunmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. “Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân al-Gırnatî / al-Endulusî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ebu-hayyn-muhammed-yusuf-ali-yusuf