Şeyhî'nin âlem, tevhid-ilhad, mârifet-i nefs, mârifetullah, vahdet-i vücûd, hazarât-ı hams, küfür, muhabbet, Allah’ın isim ve sıfatları, vâsıl-mukarreb, ittihad-ittisal, maddî ve manevi aşk gibi kavramları içeren eseri. Osmanlı Türkçesi ile kaleme alınan bu eserde varlığa vahdet bakışıyla bakılmış, mesele ve kavramlar bu düşünce arka planı ile ele alınmıştır.

Şeyhî, kendisinin böyle bir esere sahip olduğunu ifade etmemekle beraber Osmanlı Müellifleri (Bursalı yty: 1/90) Hediyyetü’l-Ârifîn (Bağdatlı 1951: 1/407) gibi kaynaklarda ve Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı gibi kütüphane kataloglarında Kitâb-ı Tâlia’nın Köstendilli Süleyman Şeyhî adına kayıtlı olduğu görülmektedir.

Kitâb-ı Tâlia fî Esrâri’l-İlâhiyyeti’s-Sermediyye genelde mensur tarzda kaleme alınmış olup yer yer manzumeler yer almaktadır. Metinde paragraf bulunmamaktadır. Cümleleri uzundur. Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınan metindeki âyet, hadis ve konu başlıklarının üzeri kırmızı çizgi ile belirginleştirilmiştir. Eserde Arapça ve Farsça kelimeler, tamlamalar bulunmaktadır. Meseleler düzenli ve sistemli biçimde değil, bir konudan başka bir konuya geçmek suretiyle dağınık bir şekilde işlenmiştir. Eserin sonunda yazarı belli olmayan bir ilâhî yer almaktadır (Ay 2018).

İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Serez Bölümündeki 1504 numaralı nüshanın başındaki Arapça ifade, söz konusu eserin istinsahının 3 Rebiu’l-evvel 1240 (26 Ekim 1824) yılında tamamlandığını belirtmektedir. Buna göre nüsha, Şeyhî’nin vefatından yaklaşık beş yıl sonra istinsah edilmiştir. Müstensihin, “seyyidinâ” (efendimiz) şeklindeki beyanından Köstendilli ile aynı tarikattan olduğu çıkarımı yapılabilir (Yılmaz 1989: 265).

Vahdet-i vücud tesirindeki müellif eserine, âlemin alametten türemiş olduğunu yani Hakk’ın vücudunun, kendisinin varlığına ve birliğine alâmet ve delil olduğunu ifade ederek başlamaktadır. Şeyhî’ye göre vücud, Hakk’ı bulmaktır. Vahdet-i vücud ise Hakk’ı bütün gayrilerden tenzih ederek birlemektir. Ona göre mevcûd-u hakîkî Hakk’tır. Âlem ise ma’dûm-u mutlaktır. Köstendilli ma’dûm kavramı yerine ayrıca mevhûm, gölge, hayal tabirlerini de kullanır. Ona göre kendi zâtıyla kâim, hakîkî varlık birdir ve bu da Allah Teâla’dır. Muktedir ve müessir ancak Allah’tır. Allah’ın varlığı vâcip, kadîm ve ezelîdir. Diğer mümkün varlıkların tamamı, Rabbânî akislerden ve O'nun gölgelerinden ibârettir. Her şey Allah’ın vücudunda müstağrak ve yok olmuştur. Nasıl ki gölge, gölge sâhibinin vücudundan başka bir vücuda sahip değil ise, Allah’ın dışındaki varlıklar da Allah’ın vücudundan başka bir vücuda sahip değillerdir (Şeyhî 3a-3b-4a). Eşyânın varlığı, hayatı ve kıyâmı Hakk’ın vücuduyla mevcûd, hayatıyla hay ve kıyâmıyla kâimdir (Şeyhî 11a). Cenâb-ı lâ Yezâl'in varlığına nihâyet yoktur (Şeyhî 16b).

Kitâb-ı Tâlia, bir yüksek lisans tezine konu edilmiştir. İki yazma nüsha karşılaştırılarak transkribe edilmiş, çalışmada Köstendilli’nin tasavvufî meselelerdeki düşüncelerinin izleri sürülmüştür (Ay 2018).

Şeyhî’nin biyografisi için bk: “Şeyhî, Molla-zâde Şeyh Süleymân Şeyhî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhi-mollazade-seyh-suleyman-seyhi